Масса: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
 
{{Ук}}
{{другие значения}}
{{Физическая величина
| Название = Масса
Юл 10 ⟶ 8:
| Примечания =
}}
'''Ма́сса'''  — есемдең тиҙлеге яҡтылыҡ тиҙлегенән күпкә әҙерәк хәлдә инерцион һәм гравитацион үҙенсәлектәрен (сифаттарын) билдәләүсе физик дәүмәл<ref>{{книга |автор=[[Окунь, Лев Борисович|Окунь Л. Б.]]|часть=Масса |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_1/2157.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1992 |том=3 |страницы=50—52 |страниц=672 |серия= |isbn=5-85270-019-3 |тираж={{число|48000}}}}</ref>; механикала төп дәүмәлдәрҙең береһе -- — есемдәге матдә миҡдарын үлсәй торған дәүмәл<ref>Русско-башкирский, башкирско-русский словарь терминов по физике (Х. Х. Кадырметов, 1984)</ref>; есемдәге матдә миҡдарын үлсәй торған дәүмәл; материяның инерция һәм гравитация үҙенсәлектәрен билдәләй торған берәмек<ref>Русско-башкирский словарь технических терминов (А. Н. Кусеев, 2003)</ref>.
 
Механикалағы «энергия» һәм «импульс» аңлатмалары менән ныҡ бәйле булған масса тәбиғәттә ике төрлө юл менән осрай, был уны ике төрлө төркөмгә индерергә нигеҙ булып тора :
* ''инертлыҡ массаһы'', есемдең инертлығы Ньютондың икенсе законында атала : әгәр ҙә бирелгән көс инерциаль система башланғысында ( в Инерциальной системе отсчёта) есемдәрҙең тиҙлеген бер тигеҙ арттыра икән, уларҙың инертлыҡ массаһын тигеҙ тип иҫәпләйҙәр;
* ''Гравитациягравитация массаһы'' (пассив һәм актив) есемдең тышҡы гравитация ҡыры менән үҙара тәҫир көсөн <ref>[http://www.mathnet.ru/php/archive.phtml?wshow=paper&jrnid=tmf&paperid=4590&option_lang=rus Неравенство пассивной гравитационной и инертной масс протяженного тела]</ref> һәм есемдең үҙенең ниндәй гравитация ҡырын булдырыуын күрһәтә<ref>[http://lib.mexmat.ru/books/7253 Вебер Дж.  — Общая теория относительности и гравитационные волны]</ref>, ул бөтә ғәләм тартылыш законына инә һәм массаны үлсәп ҡарап иҫәпләү нигеҙенә һалынған.
 
Ләкин эксперименттар гравитация һәм инертлыҡ массаһының пропорциональ икәнен ныҡлы иҫбатлай<ref name=autogenerated1>[http://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.100.041101 Phys. Rev. Lett. 100, 041101 (2008): Test of the Equivalence Principle Using a Rotating Torsion Balance<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://arxiv.org/abs/0712.0607 [0712.0607&#93; Test of the Equivalence Principle Using a Rotating Torsion Balance<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>, һәм теорияла уларҙы бер береһенә тигеҙ тип иҫәпләнә. Шуға күрә,әгәр айырым «яңы физика»ға ҡағылмаһа, «масса» термины һәм ''m'' билдәһе бер ниндәй ҙә өҫтәлмә аңлатыуһыҙ ҡулланыла.
 
Масса бөтә макроскопик объекттарҙа, көнкүреш әйберҙәрендә, күпселек элементар киҫәксәләрҙә (өлөшсә), (электрондарҙа, нейтрондарҙа һ.б.)бар, һуңғыларының ҡайһы берҙәре араһында массаһы булмағандары ла бар (мәҫәлән, фотондар). Киҫәксәләрҙең массаһы булыуы уларҙың Хиггс ҡыры (бозоны) менән үҙ-ара тәҫире менән аңлатыла.
[[Файл:CGKilogram.jpg|thumb|270px|Международный эталон [[килограмм]]а, сделан в виде [[цилиндр]]а, имеющего диаметр и высоту 39,17  мм.<br />Материал  — [[сплав]], содержащий 90  % [[платина|платины]] и 10  % [[иридий|иридия]].<br />Эталон Севр ҡалаһында Халыҡ-ара үлсәүҙәр һәм үлсәмдәр берәмеге штаб-квартираһында һаҡлана.]]
 
=== Масса үлсәү берәмектәре ===
[[Файл:1 oz of fine gold.jpg|thumb|150px|Тройская унция, алтын]]
[[Файл:SI base unit.svg|thumb|200px|left|Килограмм ете СИ (фр. Le Système International d'Unitésd’Unités, SI) төп үлсәү берәмектәренең береһе һәм килограммдың халыҡ-ара прототибының массаһына тигеҙ.Был секунд һәм кельвин менән бер рәттән башҡа төп берәмектәргә һылтанмайынса билдәләнә торған өс берәмектең береһе.]]
Халыҡ-ара үлсәү системаһында (СИ) масса килограммдарҙа иҫәпләнә. СГС системаһында масса үлсәү берәмеге булып, грамм ({{frac|1|1000}} килограмма)тора. Дөйөмләп әйткәндә, төрлө үлсәү системаһында төп (тәүге) физик дәүмәлдәрҙе, уларҙың берәмеген, иҫәбен һайлап алыу ирекле— барыһы ла килешеүгә бәйле һәм масса улар составына һәр ваҡыт инмәй   МКГСС системаһында масса берәмеге сығарылма берәмек Килограмм-сила|кГс•с²/м ( «техническая единица массы» или «инерта»). В атом физикаһында һәм химияла массаны атомдың сағыштырма массаһы (относительная атомная масса)(''[[а.е.м.]]'')менән бәйләйҙәр, ҡаты есемдәр физикаһында  — электрондың массаһы менән (''[[Атомная система единиц]]''), элементар киҫәксәләр физикаһында массаны электронвольттарҙа үлсәйҙәр. Был фәндә ҡулланылған берәмектәрҙән тыш күп кенә тарихи масса үлсәү берәмектәре бар ], улар тормоштоң ҡайһы бер өлкәләрендә ҡулланыла : фунт (үлсәү берәмеге, унция, карат, тонна һәм башҡа. Астрономияла күк есемдәренең массаһын сағыштырыу өсөн берәмек булып Ҡояш массаһы тора.
 
Ҡайһы бер (:en:Natural units) тәбиғи берәмектәр системаһында масса берәмеге итеп элементар киҫәксәләр- электрон, ,йә иһә протон массаһы ҡулланыла <ref>{{cite web|url=http://www.ihst.ru/personal/tomilin/papers/tomil.pdf#page=7 |title=Natural Systems of Units: To the Centenary Anniversary of the Planck System |author=Tomilin K. A. |date=1999-06|work=Proc. of the XXII Internat. Workshop on high energy physics and field theory|publisher=|accessdate=2016-12-22|lang=en}}</ref>. Тәбиғи системаларға ҡараған Планк берәмектәр системаһында масса берәмеге булып планк массаһы иҫәпләнә.
 
Бик бәләкәй киҫәксәләрҙең массаһы комптон тулҡыны оҙонлоғона кире булған берәмек менән билдәләнә: {{nowrap|1 см<sup>-1</sup> ≈ {{val|3.52|e=-41|u=кг}}}}. Бик ҙур йондоҙҙоң , йәки ҡара упҡындың массаһы (чёрная дыра) уның гравитацион радиусына тигеҙ тип иҫәпләнә: {{nowrap|1 см ≈ {{val|6.73|e=24|u=кг}}}}.
 
== Массаны үлсәү ==
=== Үлсәү ысулдары һәм ҡормалдары===
[[File:Waga elektroniczna.jpg|thumb|230px|Үлсәү]]
 
=== Үлсәү ысулдары һәм ҡормалдары ===
[[File:Massmeter.jpg|thumb|200px|[[Измеритель массы тела в невесомости|Прибор для измерения инертной массы в невесомости (массметр)]]]]
[[FileФайл:Waga elektroniczna.jpg|thumb|230px|Үлсәү]]
 
[[FileФайл:Massmeter.jpg|thumb|200px|[[Измеритель массы тела в невесомости|Прибор для измерения инертной массы в невесомости (массметр)]]]]
 
{{Main|Үлсәү}}
Күп кенә масса үлсәү ҡорамалдары инерт һәм гравитация массаһының эквивалентлығы принцибын ҡулланыуға ҡайтып ҡала]]. Үлсәү тип аталған ошондай ҡормаладар менән уларҙың ауырлығы буйынса есемдәрҙең массаһын билдәләйҙәр. Пружиналы үлсәүҙә ауырлыҡ һығылмалы пружинаның деформацияһына ҡарап билдәләнә.Рычаглы үлсәүҙәрҙә ауырлыҡ үлсәнә торған әйберҙең ауырлығын массаһы билдәле эталон (гер) менән сағыштырып билдәләйҙәр .
 
Тик , мәҫәлән, космос станцияларында ауырлыҡ юғалтыу шарттарында үлсәүҙе ҡулланып булмай һәм башҡа төрлө ҡорамалдар ҡулланыла  — массметрҙар, уларҙың эше пружиналағы йөктөң ирекле тирбәлеү периодын үлсәүгә ҡоролған;билдәле булыуынса, тирбәлеү периоды есемдең массаһына бәйле.
 
Зарядлы элементар киҫәксәләрҙең массаһын Вильсон камераһында ҡалдырған эҙҙәре буйынса билдәләйҙәр{{sfn|Завельский|с=119|1970}}. Ҡыҫҡа ғүмерле Вильсон камераһында эҙ ҡалдырмай торған киҫәксәләрҙең массаһын уларҙың тарҡалыу продукттарының дөйөмләштерелгән энергияһын иҫәпләп табалар{{sfn|Завельский|с=123|1970}}<ref>{{книга | автор = Копылов Г. И. | заглавие = Всего лишь кинематика | место = М. | издательство = Атомиздат | год = 1968 | страниц = 176 | ref = Копылов}}</ref>.
 
Ерҙең массаһын Ньютондың бөтә ғәләм тартылыш законына, билдәле булған гравитацияның даими дәүмәл һәм ерҙең радиусына таянып билдәләйҙәр {{sfn|Завельский|с=136|1970}}. Ҡояштың массаһын шулай уҡ Ньютондың бөтә ғәләм тартылыш законына, гравитацияның даими дәүмәле, Ҡояш менән Ер араһы алыҫлығы һәм Ерҙең Ҡояш тирәләй әйләнеү периодына таянып иҫәпләйҙәр{{sfn|Завельский|с=150|1970}}. Беҙҙең Галактика массаһы Ҡояш тирәһенең Галактиканың үҙәге тирәләй әйләнеү периоды һәм Галактика үҙәгенә хәтле алыҫлыҡ дәүмәленә таянып билдәләнә{{sfn|Завельский|с=161|1970}}.
 
Беҙгә яҡын икешәр йондоҙҙарҙың массаһын улар араһы алыҫлығы һәм әйләнеү периодына таянып иҫәпләйҙәр. Әгәр йондоҙ юлдашһыҙ булһа һәм төп эҙмә-эҙлелеккә инһә (Главная последовательность), уның массаһын ул ебәргән яҡтылыҡ һәм өҫтәндәге температуранан сығып, билдәләп була<ref>[[Киппенхан, Рудольф|Киппенхан Р.]] 100 миллиардов солнц. Рождение, жизнь и смерть звезд.  — М.: Мир, 1990.  — С. 281-284 281—284 — ISBN 5-03-001195-1.</ref>.
 
=== Төрлө объекттарҙың масса дәүмәлдәре ===
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Масса» битенән алынған