Википедия

Гәрәбә: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
7 юл:
 
== Этимологияһы ==
Гәрәбәнең французса атамаһы (''ambre'') ғәрәп теленән алынған. [[Ғәрәптәр]] ташты күктән төшөп ҡатҡан ысыҡ тип һанаған. ''Аmber''  тип трансформацияланғандан һуң был һүҙ хәҙерге роман һәм  герман телдәренең күбеһенә инә. [[Германия]]ла  гәрәбәне бернштайн нем.({{lang-de|Bernstein}}) тигәндәр  — нем.{{lang-de|Brennenstein}} (янар таш) һүҙенән алынған: гәрәбә бик еңел тоҡана һәм матур ялҡын менән хуш еҫ таратып яна. [./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——44-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Урта түбәнге немец атамаһы [[Польша|Польшала]]ла (пол.{{lang-pl|bursztyn}}) тарала, унан [[Белорус теле|белорусса]]  һәм [[Украин теле|украинса]] ''бурштын''<ref>Бурштин // Етимологічний словник української мови у 7 томах. К.: Наукова думка, 1982—2009.</ref> тигән атама килеп сыға.
 
Боронғо гректар гәрәбәне  электрон тип атаған — был исемде Өлкәр йондоҙ тупланмаһына ҡараған  [[Буға (йондоҙлоҡ)|Буға йондоҙлоғондағы]] Электра йондоҙо атамаһынан алғандар [./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——44-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Боронғо гректарҙы гәрәбәнең зарядланыу һәләте ҡыҙыҡһындырған. Гәрәбәнең грекса атамаһынан (бор. грек.{{lang-grc|ἤλεκτρον}})[[ электрон]] һәм [[электр]] һүҙҙәре барлыҡҡа килгән.▼
 
Башҡорт теленә гәрәбә һүҙе [[Фарсы теле|фарсы теленән]] ингән <nowiki>http://mir.zavantag.com/literatura/50482/index.html?page=13</nowiki>. ▼
 
▲Боронғо гректар гәрәбәне  электрон тип атаған — был исемде Өлкәр йондоҙ тупланмаһына ҡараған  [[Буға (йондоҙлоҡ)|Буға йондоҙлоғондағы]] Электра йондоҙо атамаһынан алғандар [./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——44-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Боронғо гректарҙы гәрәбәнең зарядланыу һәләте ҡыҙыҡһындырған. Гәрәбәнең грекса атамаһынан (бор. грек.{{lang-grc|ἤλεκτρον}}) [[ электрон]] һәм [[электр]] һүҙҙәре барлыҡҡа килгән.
 
▲Башҡорт теленә гәрәбә һүҙе [[Фарсыфарсы теле|фарсы теленән]]нән ингән <nowikiref>http://mir.zavantag.com/literatura/50482/index.html?page=13</nowikiref>. 
 
== Гәрәбәнең төп үҙенсәлектәре ==
Юл 41 ⟶ 39:
№ 19. ''Саксон гәрәбәһе''. 56—23 млн йыл элек.<br>
№ 20. ''Гәрәбә''. [[Мексика]], 34—23 млн йыл элек.</small>]]
Ҡаҙылма һәм ярымҡаҙылма ыҫмалалар була. Был төрҙәрҙең үҙенсәлектәре бөтәһенән элек уларҙың ятыу шарттары һәм ваҡыты менән билдәләнә. Ҡаҙылдыҡ ыҫмала — сукцинит ({{lang-la|succinum}},  — һүҙмә-һүҙйәғни ''ыҫмала'' тип тәржемәләнә —, {{lang-la|Pinus Succinifera}} тигән һүҙҙән (ҡарағай) алынған, был ағас ерҙә  30 миллион йыл элек эоцен дәүерендә үҫкән)[./Гәрәбә#cite_note-Янтарь_в_Средней_Азии—2001——124124-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>][./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——8585-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>] — ҡаҙылма гәрәбәнең  иң билдәле төрө (Балтик гәрәбәһенең 98 проценты ошо төргә ҡарай).
 
Техник квалификация өсөн табылдыҡ гәрәбәнең ''муртыҡлыҡмуртлыҡ'' һаны мөһим. Ул микротвердометр ярҙамында билдәләнә, грамдарҙа үлсәнә<ref name="гс">Янтарь //Геологический словарь: в 2-х томах. — М.: Недра. Под редакцией К. Н. Паффенгольца и др.. 1978.</ref>.
 
Гәрәбәнең сифаты өсөн ''тоноҡлоҡ дәрәжәһе  ''бик мөһим, ул гәрәбә эсендәге микроскопик бушлыҡтарҙың төрлө концентрациялы булыуына бәйле.  Был билдә буйынса гәрәбәгә түбәндәге атамалар бирелә:
Юл 53 ⟶ 51:
<span>Гәрәбә</span>'' төҫө ''буйынса айырыла, уның төҫмөрҙәре бик күп төрлө.  Был гәрәбә эсенә ниндәй сит матдәләр һәм минералдар инеп ҡалыуына бәйле. Мәҫәлән, [[Пирит|көкөрт колчеданы]] йәки ылымыҡтар гәрәбәгә йәшкелт төҫ бирә. Ҡайһы бер  минералдар көмөшһыу төҫмөр бирә.  
 
Гәрәбә үҙе — ел ашамаған, төҫө үҙгәрмәгән самородок йә  диңгеҙ ҡомона шымарып, тышы ҡыҙғылтланған ҡоңғорт төҫтәге таш[./Гәрәбә#cite_note-Янтарь_в_Польше_и_мире—2017——3939-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
Башҡа сифаттары йәһәтенән йәнә «''ҡыртыш гәрәбәһе''» (өҫкә ҡатламдарҙа ята, елдән ашалған ҡалын тышҡы ҡатламлы); «''серек гәрәбә''» — сукциниттан геданитҡа күсеш баҫҡысындағы гәрәбә төрө (геданит-сукцинит); «''өлгөрмәгән гәрәбә''» (йәғни крантцит)  айырыла.
 
Гәрәбә эсендә йыш ҡына «инклюз» тип аталған сит ҡушылмалар — ыҫмала тамсыһына йәбешеп, таштың эсенә ҡуша  ҡатҡан  быуынтыҡ аяҡлылар күренеп тора.  10 миллиметрҙан ҙурыраҡ инклюздар ташты затлы таштарға индертә<ref name="прф">Постановление Правительства РФ от 5 января 1999 г. № 8 «Об утверждении Порядка отнесения уникальных янтарных образований к драгоценным камням»</ref><gallery>
СтарениеФотостарение янтаря (пейзажный янтарь).jpg|ФотостарениеГәрәбәнең янтаряфотоиҫкереүе. ПейзажныйПейзаж янтарьгәрәбәһе.
Янтарь - Волосы Венеры.jpg|ЯнтарьБалтик балтийскийгәрәбәһе - «ВолосыВенераның Венерысәсе».
Янтарь - перепелиное яйцо.jpg|ЯнтарьБалтик балтийскийгәрәбәһе - «ПерепелиноеБүҙәнә яйцойомортҡаһы».
Балтийский янтарь. Старение янтаря..jpg|ФотостарениеГәрәбәнең янтаряфотоиҫкереүе - переходташ цветатөҫөнөң ваҡтан одномалып камнекөрәнгә оттиклем белого до коричневогоүҙгәреүе.
</gallery>
 
=== Ҡаҙылдыҡ ыҫмалаларҙың кластары ===
Ҡаҙылдыҡ [[Ыҫмала|ыҫмалаларҙың]] яҡшы таныш төркөмдәренең ҡыҫҡа классификацияһы<ref>''Anderson K. B.'', ''Winans R. E.'', ''Botto R. E.'' The nature and fate of natural resins in the geosphere. II. Identification, classification and nomenckature of resinites // Organic Geochemitry. 1992. N 18. P. 829—841</ref>[./Гәрәбә#cite_note-Матушевская_А.—2013——9—109—10-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]:
 
'''I класс'''. Балтик гәрәбәһе (сукцинит), доминик гәрәбәһе. Төп структураһы — лабданоидлы рәшәткә.
 
'''II класс'''. Индонезиялағы ыҫмалаларҙың эре ятҡылыҡтары, составында бициклик сесквитерпеноидтар, айырыуса кадинен һәм уның  изомерҙары бар.
 
'''III класс'''. Полистироль төҙөлөшлө феноллы ыҫмалалар. «Тәбиғи полистирол» — зигбургит (Гойтше гәрәбә ятҡылығынан ҡаҙылма ыҫмала, Саксония, Германия).
 
== Ятҡылыҡтары ==
 
=== Тарихи ятҡылыҡтар ===
Иртә тимер быуатында Европаның көньяғын гәрәбә менән тәьмин итеп торған  Ютландия (хәҙерге [[Дания]]) ярымутрауындағы ятҡылыҡ тотоноп бөтөлә.  «Диңгеҙ аҫылташтары» менән сауҙа иткән боронғо сауҙагәрҙәр Гәрәбәле яр (Балтик диңгеҙе буйы) ятҡылыҡтарына йүнәлә. Өлкән Плиний «Тәбиғәт тарихы» тигән китабының 42-се бүлегендә ''«Аустеравия утрауы» ''исемле гәрәбә кәсептәре үҙәген телгә ала; был урын  Самбия (Көнсығыш Пруссияның, хәҙерге Калининград өлкәһенең тарихи төбәге) булғандыр тип фараз ителә [./Гәрәбә#cite_note-Кулаков_В._И.—1997——-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
=== Донъяла ===
Донъялағы гәрәбә ятҡылыҡтары ике провинцияға бүлеп ҡарала[./Гәрәбә#cite_note-Савкевич_С._С.—1970——-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>][./Гәрәбә#cite_note-Янтарь_в_Средней_Азии—2001——124124-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]:
* ''Евроазия'', уға түбәндәге төбәктәр инә:
** Балтик—Днепр 
Юл 90 ⟶ 88:
** Төньяҡ Америка  
** Мексика. 
 
 
 
 
=== Рәсәйҙә ===
Рәсәйҙәге иң ҙур гәрәбә ятҡылығы — [[Калининград өлкәһе|Калининград өлкәһендә.]]ндә. Разведкаланған запастары донъя запастарының 90 проценты самаһын тәшкил итә, тәбиғи гәрәбә [[Тәбиғи төҫтәге таштар| таштарының]] тупланышы буйынса ла  (уртаса 2 кг/м<sup>3</sup>) уға тиңдәр юҡ. Ундағы Янтарный ҡасабаһында гәрәбә комбинаты эшләй, комбинат йылына 300 тонна   гәрәбә таба[./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——44-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>] (карьерҙарҙа асыҡ ысул менән көслө һыу баҫымы менән гәрәбәле ҡатламды йыуҙыралар).  
 
Ауырлығы 1 килограмдан артҡан киҫәктәр (күләме буйынса яҡынса 1 дм<sup>3</sup>)  [[Аҫыл таштар|аҫыл таштарға]]  тиңләштерелә һәм уларҙы ирекле һатыуға сығарыу тыйыла<ref name="прф" />. Рәсәй Федерацияһы сиктәре аша эшкәртелмәгән гәрәбә сеймалының әйләнеше, индерелеүе һәм сығарылыуы ҡануниәт менән көйләнә<ref>см. Постановление Правительства РФ от 24 января 1994 г. N 35 «О порядке ввоза в Российскую Федерацию и вывоза из Российской Федерации товаров с содержанием драгоценных металлов, драгоценных камней, янтаря и изделий из него» и ст.ст. 7.5. и 16.2 [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%90%D0%9F КоАП] РФ</ref>.
Юл 103 ⟶ 98:
Кеше бик борон замандарҙан  гәрәбәне ҡуллана. Үрге палеолит дәүерендә үк кеше гәрәбә менән таныш булған.
 
Балтик буйы гәрәбәһе [[неолит]] дәүерендә бик әүҙем эшкәртелгән[./Гәрәбә#cite_note-Лозе_И._А.—1979——-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. [[Балтик диңгеҙе|Балти]]<nowiki/>к диңгеҙенеңнең  көнсығыш ярында неолит дәүеренең гәрәбә эшкәртеү үҙәктәр: [[Литва|Литвалағы]]лағы Куршю ҡомаяғы һәм Паланга районы,  [[Латвия|Латвияла]]ла Сарнате ({{lang-la|[[w:lv:Sārnate|Sārnate]]}}[[:en:lv:Sārnate|Sārnate]]) төбәге һәм Лубана уйһыулығы[./Гәрәбә#cite_note-Лозе_И._А.—1969——-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
Боронғо мысырҙар гәрәбәне биҙәүестәр яһау өсөн, йәнә мумификациялау эшендә ҡулланғандар[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——129129-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Ҡаһирәләге Мысыр музейында Тутанхамондың һары балтик гәрәбәһе менән биҙәлгән [[Таж|тажы]] һаҡлана (беҙҙең эраға тиклем 1400—1392 йылдар)[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——9595-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
Беҙҙең эраға тиклем XVI быуатҡа инде гәрәбә ҡиммәтле тауарға әүерелә һәм финики сауҙагәрҙәре тарафынан [[Вавилон|Бабил]] дәүләтенә, шулай уҡ микена һәм италий мәҙәниәттәренә ингән өлкәләргә  ташыла.  Ул заманда Төньяҡ Италиялағы Аквилея ҡалаһы гәрәбә  сауҙаһы үҙәге була. <ref name="древний мир">''Гладкий В. Д.'' Янтарь / Древний мир // Энциклопедический словарь в 2-х томах. — М.: Центрполиграф. 1998.</ref>.
 
Европаға бәреп ингән готтар гәрәбә сауҙаһы юлдарын быуа. Беҙҙең эраның 151 йылына  готтар  Ҡара диңгеҙҙең көньяғына барып етә,  ә беҙҙең эраның 170-се йылдарында  Аквилеяны алырға тырыша. 3-сө һәм 4-се быуаттарҙа Балтиканан гәрәбә мунсаҡтар тарала[./Гәрәбә#cite_note-Фракей_Э.—1990——36—3836—38-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
=== Яңырыу осоро ===
[[Файл:Bernsteinfischer-alt.JPG|мини|393x393пкс|<small>Возросший спрос на янтарь требовал увеличение его добычи. Камень стали не только собирать, но и ловить сачками в море. Использовали большие сачки на шести- или восьмиметровых шестах. Люди заходили по колено или по пояс в воду и вылавливали водоросли с запутавшимся в нём янтарём. На берегу сачок вытряхивали, женщины и дети выбирали из него самоцвет. Во второй половине XVI в. янтарь добывали черпанием и др. способами. Добытчики камня выходили на лодках в море и искали на дне между камнями скопления (в спокойной воде самоцвет хорошо заметен на глубине до 7 м)[./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——19—2019—20-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Европейская гравюра 1677 года из книги ''Philipp Jacob Hartmann'' «Succini prussici physica et civillis historia», изданной во Франкфурте.</small>]]
Тевтон ордены Балтик буйында прустар ихтилалын баҫтыра һәм был ерҙәрҙе баҫып ала.  Рыцарҙар үҙ биләмәләрендә ҡаты тәртип урынлаштыра. Ерле халыҡҡа гәрәбә йыйырға мөмкин булһа ла, уны орден территорияһында һаҡлау һәм эшкәртеү рөхсәт ителмәй. Гәрәбә Балтик буйынан алыҫтағы һаҡлағыстарға һәм эшкәртеү цехтарына оҙатыла. Тапшырылған таш хаҡы аҡса йә тоҙ менән түләнә [./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1919-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Һөҙөмтәлә күп быуаттар буйы гәрәбә табылған ерҙә уны нәфис эшкәртеү кәсебе бөтөнләй булмай[./Гәрәбә#cite_note-Фракей_Э.—1990——4444-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].▼
 
▲Тевтон ордены Балтик буйында прустар ихтилалын баҫтыра һәм был ерҙәрҙе баҫып ала.  Рыцарҙар үҙ биләмәләрендә ҡаты тәртип урынлаштыра. Ерле халыҡҡа гәрәбә йыйырға мөмкин булһа ла, уны орден территорияһында һаҡлау һәм эшкәртеү рөхсәт ителмәй. Гәрәбә Балтик буйынан алыҫтағы һаҡлағыстарға һәм эшкәртеү цехтарына оҙатыла. Тапшырылған таш хаҡы аҡса йә тоҙ менән түләнә [./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1919-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]. Һөҙөмтәлә күп быуаттар буйы гәрәбә табылған ерҙә уны нәфис эшкәртеү кәсебе бөтөнләй булмай[./Гәрәбә#cite_note-Фракей_Э.—1990——4444-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
1467 йылда Польшаның төньяҡ-көнбайыш ерҙәрендә гәрәбә эҙләү  һәм йыйыуға ҡағылышлы өҫтөнлөктәр булдырыла.  Ошо сәбәпле Польшала гәрәбә кәсепселеге үҫә[./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1919-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].▼
 
▲1467 йылда Польшаның төньяҡ-көнбайыш ерҙәрендә гәрәбә эҙләү  һәм йыйыуға ҡағылышлы өҫтөнлөктәр булдырыла.  Ошо сәбәпле Польшала гәрәбә кәсепселеге үҫә[./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1919-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
XVI быуат аҙағына тиклем гәрәбә башлыса тиҫбе һәм һауыттар яһау өсөн тотонола. 
 
1533 йылда Пруссия героцогы, Тевтон ордены гроссмейстеры Альберхт Гогенцоллерн лютеранлыҡҡа күсә һәм Балтик гәрәбәһе менән сауҙа итеү хоҡуғын   Данциг кешеһе Пауль Яскиға тапшыра,  Янски гәрәбә сауҙаһын [./Гәрәбә#cite_note-Фракей_Э.—1990——6969-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>] бөтә Төньяҡ Европаға йәйелдерә. 
 
XVI быуатта Померанияның  Кослин һәм Кольберг ҡалаларында,  Эльбингта гәрәбә цехтары асыла,  әммә Кёнигсбергта тармаҡ айырыуса йылдам үҫә. Был ҡала менән көнәркәшлек бик көслө булғанлыҡтан  XVI быуаттың 80-се йылдарында Гәрәбә цехтары берлеге ойошторола, унда Кольберг, Столп, Данциг һәм Эльбинг ҡалалары берләшә.  Кёнигсбергта гәрәбәнән тәүләп сиркәүгә ҡағылышы булмаған  әйберҙәр, мәҫәлән, ҡапҡаслы һауыттар эшләнә башлай.  Антверпенда көслө эш бәйләнештәренә эйә булған Янски ғаиләһе Балтик буйында гәрәбә сауҙаһына монополияны  XVI быуат уртаһынан   XVII быуат уртаһына тиклем ҡулында ныҡ  тота.  1580 йылда бөтә яр буйлатып гәрәбә урлауға сик ҡуйыу өсөн дар ағастары  ултыртып сығыла[./Гәрәбә#cite_note-Фракей_Э.—1990——4747-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
=== Боронғо Урыҫ дәүләте ===
Боронғо Руста гәрәбә биҙәүестәр таралған була. Рязань тирәһендә гәрәбә эшкәртеү оҫтаханаһы табыла  [./Гәрәбә#cite_note-Литовское_золото—1973——88-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
[[Бөйөк Новгород|Новгородта]]  археологик тикшеренеүҙәр барышында бик күп эшкәртелмәгән гәрәбә киҫәктәре, әҙер әйберҙәр, әҙерләмәләр, таш һыныҡтары  табыла (йәмғеһе 7000 берәмек). Тикшеренеүселәрҙең күпселеге фекеренсә, гәрәбә сеймалы Днепр һәм Балтик буйынан килтерелгән  булған<ref>''Рыбина Е. А.'' Археологические очерки истории новгородской торговли X—XV вв. — М., 1978. — С. 41.</ref>. Новогородта эшкәртелгән гәрәбәнең бер өлөшө новгородлыларҙың ихтыяждарына ҡалдырылған, башҡа өлөшө  [[Урта Азия|Урта Азияға]] һәм Көнсығышҡа һатыу өсөн оҙатылған<ref>''Даркевич В. П., Борисевич Г. В.'' Древняя столица Рязанской земли. — М., 1995. — С. 81.</ref>.
Юл 153 ⟶ 148:
 
Йылытҡанда гәрәбә киҫәктәре һығылмалыға әйләнә. Был сифатын онталған тәбиғи гәрәбәне пресс-формаларға һалып, эҫетеп преслағанда файҙаланалар.  Температура һәм баҫым тәьҫирендә онтаҡ үҙле массаға әйләнә. Төрлө рәүешле формаларға һалып һыуытҡас, пресланған таштан төрлө әйберҙәр хасил була. Был ысул менән алынған таш «амброид» (ингл. amber — гәрәбә) тигән атама алған. Гәрәбә онтағына төрлө буяуҙар ҙа ҡушырға мөмкин. Пресланған гәрәбә әйберҙәре матурлығы буйынса тоташ таштарҙан эшләнгән әйберҙәрҙән һис тә ҡалышмай, ә хаҡы күпкә арзаныраҡ була. 
 
 
 
 
 
 
 
==== Гәрәбәне нәфис эшкәртеү ====
Юл 165 ⟶ 154:
<small>1982 йыл. ''Эдуард Корбах'', Калининград гәрәбә комбинатының баш рәссамы  (1991—1992). Гәрәбә, металл. Оҙонлоғо— 47 см.</small>]]
 
1960-сы йылдарҙа Калининград гәрәбә комбинаты тәбиғи формалы таштарҙан  броштар эшләй башлай.  Улар металл тирәскә ҡуйылмай, ә ҡаптырғыс менән генә ҡаҙап йөрөтөлә. Инклюзиялы гәрәбәләрҙе лә брак тип һанауҙан баш тарталар. Ваҡ гәрәбәләргә иғтибар арта[./Гәрәбә#cite_note-Литовское_золото—1973——18,_2018,_20-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].▼
{| class="" style="margin-bottom: 10px;"
|{{начало цитаты}}
''Ведущие калининградские ювелиры этой школы [[Лис, Эрнест Абрамович|Э. Лис]], Г. Лосец, Л. Серебрякова, Р. Бениславский, Ф. Красавцева, Л. Сахарова, Н. Жутикова идут в своих работах от камня. Богатая цветовая гамма, разнообразие форм и своеобразный рисунок янтаря становятся импульсом для продумывания и конструирования оправы, которая должна подчеркнуть естественную красоту самоцвета. При этом металлическое обрамление не утрачивает своего значения и помогает раскрыть замысел художника. Ещё одной особенностью калининградских ювелиров является активное использование в сочетании с янтарём самых разнообразных материалов: уральских самоцветов, жемчуга.''
{{конец цитаты}}
|}
▲1960-сы йылдарҙа Калининград гәрәбә комбинаты тәбиғи формалы таштарҙан  броштар эшләй башлай.  Улар металл тирәскә ҡуйылмай, ә ҡаптырғыс менән генә ҡаҙап йөрөтөлә. Инклюзиялы гәрәбәләрҙе лә брак тип һанауҙан баш тарталар. Ваҡ гәрәбәләргә иғтибар арта[./Гәрәбә#cite_note-Литовское_золото—1973——18,_2018,_20-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
1970-се йылдарҙа Калининград оҫталары күп предметлы (кулон, колье, брошь, йөҙөк, алҡа) гарнитурҙар сығара башлай<ref name="Под знаком Льва">{{Мәҡәлә|автор=Зоя Костяшова|заглавие=«Под знаком Льва»|издание=Калининградская правда|тип=газета|место=[[Калининград]]|год=1998|страницы=6}}</ref>. Сувенирҙар эшләүгә ҙур иғтибар бирелә. Комбинаттың ижади төркөмө гәрәбә эшкәртеүҙе кәсептән сәнғәткә әүерелдерә<ref name="ReferenceA">{{Мәҡәлә|автор=Матюнина М.|заглавие=И мастерство и вдохновение|издание=Калининградский комсомолец|тип=газета|место=[[Калининград]]|год=1984|номер=134 (5593)|страницы=1}}</ref>.
Юл 178 ⟶ 162:
 
==== Гәрәбә шедеврҙары  ====
* Мәскәү Кремленең Ҡорал палатаһында гәрәбәнән эшләнгән утыҙҙан ашыу әйбер һаҡлана:  һауыттар,  шахмат, шәмдәлдәр, туҫтаҡтар, ҡумталар. Уларҙың күбеһен урыҫ батшаларына Пруссия герцогтары һәм королдәре бүләк иткән[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——9797-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
=== Сәнәғәттә ===
Юл 191 ⟶ 175:
 
=== Медицинала ===
[[Боронғо Мысыр|Боронғо Мысырҙа]]ҙа уҡ әле гәрәбә [[Фирғәүен|фирғәүендәрҙефирғәүен]]дәрҙе мумиялаштырыуҙа ҡулланылған. Гәрәбә тереклектең оҙаҡ һаҡланыуын тәьмин итә. Ул ҡыҙыл ҡан тәнсектәренең тарҡалыуына һәм ҡандың ойошоуына ҡаршы тора. Гәрәбәнән ҡан алыу-биреү һәм ҡанды консервациялау өсөн ҡулланыла торған медицина һауыт-һабаһы,  инструменттар, приборҙар эшләнә[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——129129-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
=== Ағас эшкәртеүҙә ===
''Гәрәбә лагы''  ағасты консервациялау өсөн ҡулланылған. Мәҫәлән, уның менән караптарҙың төбөн, мебель<ref>Батыгин А. Радует латырь-камень. // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B4%D0%B0_(%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0) Правда]. — 31 января 1984 года. — С. 6.</ref>, музыка ҡоралдарының декаларын буяғандар<ref>Профессии «солнечного камня» // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F_(%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0) Советская Россия]. — 11 мая 1975 года.</ref>. Данлыҡлы оҫталар Амати менән Страдивари эшләгән скрипкалар гәрәбә лагы менән эшкәртелгән һәм моңон әле булһа юғалтмаған[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——125125-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
 
== Яһалма гәрәбә, ялған гәрәбә ==
[[Файл:Имитация_янтаря_из_пластмассы_и_янтарной_пыли.jpg|мини|Пластмасса менән гәрәбә туҙанынан яһалғанэшләнгән яһалма гәрәбә имитацияһы .]]
Фәнни-техник прогресс үҫеүгә бәйле гәрәбә сеймалын тәрән файҙаланыу мөмкинлектәре асылды. 
 
Юл 216 ⟶ 200:
== Гәрәбә дауылдары ==
Дауыл ваҡытында диңгеҙ бик күп гәрәбә сығарып ташлаусан. Айырыуса билдәле ''гәрәбә дауылдары'':
* <span>[[1800 йыл|1800 йылда]]да''' '''Балтик диңгеҙенең</span> Польша ярына шторм ваҡытында бер көндә  150 мискә таш сығарып ташлана[./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1818-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
* '''[[1862 йыл|1862 йылдың]] дың''' көҙөндә төнгө дауылдан һуң  ярҙа ике тоннаға яҡын гәрәбә йыйып алына[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——8989-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
* '''[[1878 йыл|1878 йылдың]] дың''' декабрендә Пальмникен төбәгендә булған дауылда тулҡындар йыуып сығарған гәрәбәне ерле халыҡ бер нисә йыл буйы йыя [./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1818-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
* '''[[1914 йыл|1914 йылда]]да '''Пальмникендан төньяҡ-көнсығыштараҡ диңгеҙ ярға   0,87 тонна самаһы таш сығара[./Гәрәбә#cite_note-Сребродольский_Б._И.—1988——1818-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>].
Яҡынса иҫәпләүҙәр буйынса, диңгеҙ тулҡындары йыл һайын диңгеҙ төбөнән ''36—38 тонна ''гәрәбә сығарып ташлай (ваҡ киҫәктәрҙе һанамайынса). Өс мең йыл эсендә Балтик диңгеҙе буйынан  ''125 миллион  килограмм '' тәбиғи таш йыйып алынған. 
 
== Рекордтар ==
* XIX быуатта [[Пруссия (короллек)|Пруссияла]] 12 һәм 9,7 килограмлы ике киҫәк гәрәбә табыла.[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——9393-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]
* Калининград гәрәбә комбинаты музейында һаҡланған «Юратеның күҙ йәше» 4,280 килограмм тарта.[./Гәрәбә#cite_note-Слёзы_Гелиад—1991——9393-1 <span class="mw-reflink-text"><nowiki>[1]</nowiki></span>]
 
=== Гәрәбә сәнғәттә (музыкала) ===
Юл 230 ⟶ 214:
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}
Барбара Космовская-Церанович. Янтарь в Польше и мире: монография / издательство Калининградская книга, 2016 -.С. 40
 
== Әҙәбиәт ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Гәрәбә» битенән алынған