Урал тауҙары: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ҡалып
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
23 юл:
Урал, [[тау]]лы физик-географик ил, меридиональ йүнәлештә Кар диңгеҙенән [[Ҡаҙағстан]] далаларына тиклем һуҙылған ер. Оҙонлоғо 2000 км. Киңлеге 40-60 км, урыны менән 100 км-га етә.
[[Рәсем:Ural fields.jpg|left|200px|thumb|]]
 
{{Башланғыс}}
== Урал ==
 
Антик сығанаҡтарҙа Уралды йыш ҡына Рифей тауҙары йәки Гиперборея тауҙары атамаһында бирәләр.
Клавдий Птолемей мәғлүмәттәре буйынса, Урал тауҙары өс өлөшкә бүленә: '''Римнус''', '''Норостар''' һәм Гиперборея. Римнус (Көньяҡ Урал) - [[Яйыҡ]] йәки [[Ҡариҙел]] йылғалары аҡҡан яҡ; Урта Уралда (Норостар) Яйыҡ (Урал) аға, Төнъяҡ Урал (Гиперборея) йылғалары күрһәтелмәгән<ref>[http://www.magister.msk.ru/library/history/tatisch/tatis015.htm Сказание Клавдия Птоломея Александрийского],
[http://naturalhistory.narod.ru/Person/Antic/Ptolemey/Bron_12.files/image002.jpg Карта]</ref>
Рифей тауҙары — һис шикһеҙ Каспий, Ҡара диңгеҙ һәм Балтика (Сармат океаны) араһындағы һыу айырғыс тип таныла<ref>[http://www.russika.ru/termin.asp?ter=2593 Меркатор 1578—1730 (201 Кб)]</ref> и др.
 
Беренсе йылъяҙмаларҙан уҡ («Повесть временных лет» - б.э. XI быуат) — урыҫтар Урал тауҙарын ''Билбау'', ''Себер тауы'', ''Ҙур таш'', йә иһә ''Ер Билбауы'' тип атағандар.
 
Рус дәүләтенең XVI быуаттың икенсе яртыһында эшләнгән тәүге картаһында («Большой Чертёж»), Урал «Ҙур Таш» атамаһы менән билбауға оҡшаған тау рәүешендә төшөрөлгән, унан әлеге Златоуст заводтарына ингән өлөштә, бер аҙ көньяҡтараҡ һәм төньяҡтараҡ күп йылғалар ағып төшөүе күренә; урыҫтар ҙа башта тик ошо өлөштө генә Урал тип атаған<ref>Шишонко В. Н. Пермская летопись, пятый период, часть вторая с 1695—1701 гг. — Пермь: Типография Пермской земской управы. 1887 г.</ref>
 
Башҡорт телендә «Урал» топонимы бик боронғо, бәлки тәүтөрк хәлдә саҡҡа ҡайтарып ҡалдырыла. Уны {{lang-ba|үр}} ~ др.-тюрк. ''*ör'' «бейеклек, ҡалҡыулыҡ» тигән һүҙ менән бәйләйҙәр. Бынан тыш, «Урал» башҡортса «урау», йәғни «билбаулау», «уратыу» тигәндән килеп сыҡҡан тигән икенсе фараздар ҙа бар<ref>{{статья |автор= Конкашпаев Г. К.|заглавие= По поводу названия «Урал»|ссылка= http://elar.urfu.ru/handle/10995/27811|язык= |издание= Вопросы топономастики|год= 1971|выпуск= 5|страницы= 75|doi= |issn=}}</ref>.
 
Хәҙерге заман топонимикаһы ике төп версияны килтереп сығарҙы<ref name="GnU">{{Географические названия Урала|2008|6}}</ref>. Манси версияһы авторы Э. К. Гофман Урал атамаһын мансиҙағы ''«ур»'' (тау) һүҙе менән бәйләй. XX быуатта был теорияны венгр ғалимдары — {{lang-mns|ур ала}} (тау үре) тигән менән бәйләп, дауам итә. Әммә [[манси]]ҙар үҙҙәре Уралды ''Нөр'' (Таш) тип атай һәм бер ваҡытта ла ''«ур ала»'' төшөнсәһен ни Уралға, ни уның айырым тауҙарына ҡарата ҡулланмаған<ref name="GnU" />. Икенсе версия топонимдың башҡорт теленән килеп сығыуын тәҡрарлай. Ысынлап та, Уралдың автохтон халыҡтарынан тик [[башҡорттар]] ғына уны шулай атаған һәм был телдә, легендаларҙа һәм ғәҙәт-йолала һаҡланып килә ([[Урал-батыр]] эпосы). Уралдың башҡа халыҡтары - ([[хант]], [[манси]], [[коми]], [[ненец]]) Урал тауҙарын ҡәҙимдән икенсе төрлө атай: {{lang-kv|Из}}, {{lang-mns|Нёр}}, {{lang-kca|Кев}}, {{lang-yrk|Нгарка Пэ}}.
 
== Иҫкәрмәләр ==