Википедия

Рум солтанлығы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Тамғалар: редактор вики-текста 2017
Тамғалар: редактор вики-текста 2017
1 юл:
 
{{Ук}}
'''Рум, '''йәки '''Конья''' ('''Иконий'''), йәки  '''Сәлжүк  солтанлығы  ''' ({{lang-fa|سلجوقیان روم '''Saljūqiyān-i Rūm'''}} '''Saljūqiyān-i Rūm''' — урта быуаттарҙа  [[Кесе Азия]]| мосолман төрки [[Дәүләт|дәүләте]].
 
== Тарихы ==
 
=== Барлыҡҡа килеүе ===
Рум солтанлығы  [[Кесе Азия|Кесе Азияла]]ла  XI—XIII сәлжүк төрөктәренең баҫып алыу яуҙары һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. 1090-сы йылдарға сәлжүктәр Кесе Азиялағы бөтә [[Византия империяһы|византий]]  ҡалаларын ала һәм [[Босфор]] менән [[Дарданелдар боғаҙы|Дарданелл]] боғаҙҙарына барып сыға.
 
1070-се йылдарҙа сәлжүк сардары Сөләймән ибн Ҡотолмош, Мәлик шаһ I солтандың ике туған ҡәрҙәше, көнбайыш Анатолияла власҡа килә.   1075 йылда ул Никея һәм Никомедия ҡалаларын яулай. Ике йылдан үҙен сәлжүктәрҙең бойондороҡһоҙ дәүләтенең солтаны тип иғлан итә, баш ҡалаһы Никея була. 
15 юл:
Ул арала икенсе бер  Рум  хакимы, Мәлик шаһ,   Коньяны ала.   1116 йылда  Ҡылыч-Арсландың улы Мәсүд I Данишмәндиҙәр ярҙамында ҡаланы яулай.  Мәсүдтең вафат булыу мәленә, 1156 йылға,  солтанлыҡ тотош тиерлек үҙәк  Анатолияға хужа була. Мәсүдтең улы  Ҡылыч-Арслан II   Сивас менән Малатья тирәһендә ҡалған  һуңғы территорияларҙы ла Дәнишмандиҙарҙан тартып алып бөтә (1174). 1176 йылда  Ҡылыч-Арслан II  Мануил I Комнин етәкселегендәге византий армияһын да тармар итә.  
 
[[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Бөйөк Сәлжүк империяһының]]ның һуңғы солтаны  Туғрул III  вафат булғас, 1194 йылда рум солтандары берҙән-бер хаким династия булып ҡала. 1204 йылда Византия ҡолатылғандан һуң Кей-Хосров I Коньяны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына уға хужа булып торған тәре йөрөтөүселәрҙән тартып ала. 1207 йылда Кей-Хосров   Урта диңгеҙ буйындағы Атталия гаванен яулай. Уның улы  Кей-Кавус I Синопты ала һәм бер ни тиклем ваҡытҡа (1214) Трапезунд империяһын үҙенең вассалына әйләндерә, әммә 1218 йылда әл-Камилдан алған Халеб ҡалаһын ҡалдырырға мәжбүр була.  Кей-Кубад I  1221—1225 йылдарҙа яр буйындағы ерҙәрҙе үҙ ҡулына алыуын дауам итә.   1220-се  йылдарҙа ул  [[Ҡара диңгеҙ]] аша [[Ҡырым|Ҡырымға]]ға  экспедиция ғәскәрҙәрен ебәрә. Көнсығышта  Менжучлеләрҙе еңә һәм Артуҡлыларға баҫым яһай башлай. 
 
=== Монгол хакимлығы аҫтында ===
Солтанлыҡ территорияһына беренсе [[Монгол империяһы|монгол]]  һөжүмдәре 1231—1232 йылдарға тура килә. Нойон Чормаган  армияһының отрядтары Сивас менән Малатьяға тиклем барып етә.  1236 йылда  монголдар  Кей-Кубад  I-нән даими яһаҡ түләүҙе талап итә.   Солтан   [[Үгеҙәй|Угеҙәй]] хан менән солох договоры төҙөүгә өлгәшә һәм бер аҙ ваҡытҡа илгә именлек тәьмин итә. 
[[Файл:Bataille_de_Közä_Dagh_(1243).jpeg|мини|Көседағ эргәһендәге алыш, был алышта сәлжүктәр  христиан союздаштары менән бергә монголдарға ҡаршы тора.]]
1240-сы йылдар башында Кей-Хосров II ваҡытында эске ҡаршылыҡтар (айырыуса Баб Исхаҡ ихтилалы) менән көсһөҙләндерелгән дәүләткә монголдар баҫып инә.  1242 йыл аҙағында  командующий Байжу  ике ай буйы ҡамап тотҡандан һуң Эрзерумды ала, ә 1243 йылдың [[26 июнь|26 июнендә]] Көседағ эргәһендә Кей-Хосров армияһы менән уның союздаштарын тармар итә. Монгол армияһы һөжүмен дауам итә. Ҡайсери ҡалаһы емертелә. Эрзинжан,  Сивас, Түрике ҡалалары ҡолай. Солтан монголдарға вәзире Мөхәззәб әд-Динде ебәрә, вәзир илдең төпкөлөнә ҡарай ғәскәрҙәрҙең дә, ҡәлғәләрҙең дә күп булыуы тураһында һөйләп, Байжуҙы ары бармаҫҡа күндерә. Солох договоры төҙөлә, уның шарттары буйынса,  Кей-Хосров Ҡараҡорумға йыл һайын  12 миллион гиперперон йәки урындағы көмөш тәңкә, 500 киҫәк ебәк, 500 дөйә һәм 5000 баш һарыҡ ебәреп торорға тейеш була<ref>{{книга|автор=Kolbas J.|заглавие=The Mongols in Iran: Chingiz Khan to Uljaytu, 1220-1309|ссылка=https://books.google.fr/books?id=SAyvZsmCUCQC&pg=PA121&vq=Baiju&dq=Baiju&lr=&hl=ru&source=gbs_search_s&cad=0|издательство=Routledge|год=2006|pages=121—122|isbn=0700706674}}</ref>. Солтан дәүләттең баҫып алынмаған өлөшөндә идарасы булып ҡала. 
33 юл:
Кей-Кавустың яһаҡ түләүҙе тотҡарлауын һылтау итеп, Байжу нойон солтанлыҡҡа бәреп инә. 1256 йылдың 14 октябрендә Аҡһарай эргәһендә алыш була.  Кей-Кавус еңелә һәм ҡаса. Рукн әд-Дин Ҡылыч-Арслан IV иреккә сыға һәм ҡабат солтан тип иғлан ителә. 1257 йылдың ғинуарында Кей-Кавус Никея императорына килә. Феодор уға  400 һыбайлынан торған отряд бирә, алмашҡа Лаодикея менән Хонаны һәм ике ҡәлғәне ала. Монгол ғәскәрҙәренең киткәнен белгәс, Кей-Кавус  Коньяға ҡайта, ә ул ваҡытта Ҡылыч-Арслан Ҡайсериҙа була.
 
Был мәлдә төбәктә монгол хакимлығын  [[Хүләгү]] тормошҡа ашырған була. Кей-Кавус һәм Ҡылыч-Арслан [[Тәбриз|Тәбризгә]]гә уның янына килә. Хүләгү Кей-Кавустың  Байжу нойонға ҡаршы сығыуына бик асыулана, әммә ҡатыны Докуз хатундың үтенесе буйынса уны ғәфү итә <ref>{{книга|автор=Рашид ад-Дин.|заглавие=Сборник летописей|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_4/frametext2.html|ответственный=Перевод А. К. Арендса|место=М., Л.|издательство=Издательство АН СССР|год=1946|том=3|страницы=48}}</ref>. Улар Румға ҡайта. Хүләгү көнсығышҡа сигенә.  Кей-Кавустың мәмлүктәр менән йәшерен килешеүгә инеүенә шикләнеп,  Хүләгү  Ҡылыч-Арсланға ағаһына ҡаршы һуғышырға бойора.  Монголдар ярҙамы менән Ҡылыч-Арслан   Кей-Кавусты уның баш ҡалаһы   Коньянан ҡыуып сығара, һәм теге башта Антальяға, унан һуң Константинополгә ҡасырға мәжбүр була. 
 
=== Тарҡалыуы ===
41 юл:
Рум солтандары гүләмдәрҙе киң файҙалана. Гүләмлеккә башлыса барымталар ваҡытында алынған византийҙар һәм Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйынан һатып алынған һәм исламға күсерелгән ҡолдар ҡуйыла.  Солтанға тоғро гүләмдәр сәлжүктәрҙе яңы хәрби ысулдар һәм технологиялар менән таныштыра<ref name="История Турции-1992">{{книга|автор=Еремеев Д. Е., Мейер М. С.|часть=Государство Сельджукидов Малой Азии в первой половине XIII века|заглавие=История Турции в средние века и новое время:Учебное пособие|ссылка=http://turkey-info.ru/history/seldjuks/seldjuks_kingdom.html|страницы=}}</ref>.
 
Солтанлыҡтың ҡораллы көстәренең нигеҙен күсмә [[Уғыҙҙар|уҡыҙуғыҙ]] ҡәбиләләре тәшкил итә. Уларҙың ғәскәре әмирҙәр етәкселегендәге 24 отрядҡа бүленә. Ерле феодалдар ҙа үҙ отрядтарын төҙөй.  Әммә бөтә был көстәр тарҡау, берҙәм  етәкселекһеҙ була, был ҡатмарлы стратегик операцияларҙы тормошҡа ашырыуҙы ауырлаштыра<ref name="Гордлевский148-149">''Гордлевский В.'' Государство сельджукидов Малой Азии. — С. 148—149.</ref>.
 
Сәлжүктәр икдиш ғәскәрҙәрен, йәғни исламға күскән ерле  христиандар ғәскәрҙәрен дә файҙалана. Был ислам донъяһының хаҡ мосолмандар ғына һуғышырға хоҡуҡлы булыуы тураһындағы ҡағиҙәләренә ҡаршы килә.
57 юл:
Рум солтанлығының иҡтисады байтаҡ ваҡыт Византия иҡтисадына таянып үҫә. Конья төрөктәре унан мөмкин тиклем ҙур файҙа алырға тырыша. Византийҙар менән тәүге солох килешеүҙәрен төҙөгәндә сәлжүктәр үҙҙәрен императорҙың автоном  вассалдары (федераттары) тип рәсмиләштерә, был уларға Византияның алтын тәңкәләрен ҡулланыу мөмкинлеген бирә. 
 
Солтанлыҡта үҙҙәренең тәүге бронза тәңкәләрен Мәсүд I ваҡытында ғына (1116—1156)  һуға башлайҙар, сөнки ул көсһөҙләнә барған  Византиянан бойондороҡһоҙ булыуға йүнәлеш ала. Бөтә XII быуатта яңы барлыҡҡа килә барған Конья аҡһөйәктәре  яғынан византий [[Алтын|алтынынаалтын]]ына һорау ҙур була. Сәлжүк ҡалалары йылдам үҫкәнлектән һәм сауҙа әүҙемләшкәнлектән Византиянан алтын күпләп сығарыла һәм был уның түләү балансын боҙа, империяны алтын тупланмаларынан ҡолаҡ ҡаҡтыра<ref>https://deremilitari.org/2013/09/the-battle-of-manzikert-military-disaster-or-political-failure/</ref>.  XIII быуатта сәлжүктәр үҙҙәренә күсеп бөткән Византия алтынынан үҙ тәңкәләрен һуға башлай.  XIV быуат уртаһына Византия Европаның иң фәҡир дәүләттәренең береһенә әүерелә.
 
== Рум солтандары ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Рум_солтанлығы» битенән алынған