Урарту: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
→‎Археологик тикшеренеүҙәр: күренеште төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
11 юл:
 
=== Яҙманы өйрәнеү ===
Урартуны артабан өйрәнеүгә боронғо [[Ассирия]] ҡалаларының археологик ҡаҙылмалары этәрелеш бирә. Шульц тарафынан беренсе булып баҫтырылған һәм Урартуның үҙенән табылған шына яҙмаларҙы уҡыу, аңлау яй бара. [[XIX быуаттыңбыуат]]тың икенсе яртыһында урарту теленең [[грузин теле|грузин]]<ref name="Ленорман">{{книга|автор = Lenormant François.|часть = |заглавие = Lettres assyriologiques|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Paris|издательство = |год = 1871|том = I|страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref>, [[әрмән теле|әрмән]]<ref name="Мордтман">{{статья | автор= Mordtmann A. D.| заглавие= Über die Keilinschriften von Armenien| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft| тип= | место= Leipzig| издательство= | год= 1877|выпуск= XXXI|том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref> һәм [[семит телдәре]] менән ҡәрҙәш булыуы тураһындағы фекерҙәр ҙә белдерелә<ref name="Робер">{{книга|автор = Louis de Robert.|часть = |заглавие = Etude philologique sur les inscriptions cunéiformes de l’Arménie|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Paris|издательство = E. Leroux|год = 1876|том = |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref>, әммә улар артабан нигеҙһеҙ тип табыла<ref name="Пиотровский"/><ref name="Барнетт"/>. Урарт телен өйрәнеүҙәге өҙөклөк бары тик [[XIX быуат]] аҙағында ғына, немец ғалимы А. Сэйс Арчибальд беренсе<ref name="Барнетт">Книга: Barnett: Urartu</ref> корректлы грамматикаһын баҫтырғас туҡтай<ref>{{статья | автор= Sayce A. H.| заглавие= The Cuneiform incriptions of Van deciphered and translated| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Journal of Royal Asiatic Society| тип= | место= | издательство= | год= 1882|выпуск= |том= 14 |номер= | страницы= | isbn= }}</ref>.
 
Шульц материалындағы осло рәүештәге урарт яҙмаларын дешифровкалауға беренсе тапҡыр бары тик 1880 йылда ғына ассириолог Станислав Гюйаром тотона, ә 1882 йылда А.Сейс шул йылдарҙа билдәле булған яҙмалар тураһындағы тәүге мәғлүмәтте биреп, тәржемә эшләй<ref>[http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/rec2kn.htm#_ftn1 Рецензия Б. Пиотровского на книгу Г. А. Меликишвили «Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Наири-Урарту».— Изд. АН Грузинской ССР, Тбилиси, 1954.]</ref><ref>F. E. Schulz. «Mèmoires sur le lac de Van et ses environs». Journal Asiatique, Paris, IX, 1940, p. 257—323</ref>.
 
Урат телен өйрәнеүгә тағы бер немец ғалимы Иоганнес Фридрих<ref name="Барнетт"/> ҙур өлөш индерә. Ул тәү башлап<ref name="Старостин1988">{{статья | автор= Игорь Михайлович Дьяконов, Сергей Анатольевич Старостин.| заглавие= Хуррито-урартские и восточнокавказские языки| оригинал= | ссылка= http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf| автор издания= | издание= Древний Восток: этнокультурные связи| тип= | место= Москва| издательство= Наука| год= 1988|выпуск= |том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref> урарт һәм хуррирт теленең ҡәрҙәшлеге хаҡында белдерә<ref>{{статья | автор= Фридрих Йоганнес (Friedrich J.) | заглавие= Chaldische (urartäische) Texte| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Kleinasiatische Sprachdenkmäler| тип= | место= Berlin| издательство= | год= 1932|выпуск= |том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref> һәм яңыртылған урарт грамматикаһын баҫтыра<ref>{{статья | автор= Фридрих Йоганнес (Friedrich J.)| заглавие= Einführung ins Urartäische: grammatischer Abriss und ausgewählter Texte mit spachlichen Erläuterungen| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gessellschaft| тип= | место= Leipzig| издательство= | год= 1933|выпуск= 37|том= |номер= 3| страницы= | isbn= }}</ref>.
 
[[СССР]]-ҙа урарт теленең кавказ теле менән бәйләнешен параллель рәүештә Николай Яковлевич Марр өйрәнә. Ә 50-се йылдарҙа грузин ғалимы Георгий Александрович Меликишвили урарт яҙмаларының бөтә корпустарын да тәржемә итеп баҫтыра<ref>Книга: Меликишвили: УКН</ref>. Рәсәйҙән көнсығыш илдәрен өйрәнеүсе Игорь Михайлович Дьяконов урарт телен өйрәнеүгә ярҙам итеү маҡсатынан, ассирия сығанаҡтарынан бөтә Урарту тураһындағы мәғлүмәтте йыйып, тәржемә итә. Ул 60-сы йылдарҙа табылған яңы урарт яҙмаларының тәржемәһен дә баҫтыра<ref>{{книга|автор =  Игорь Михайлович Дьяконов|часть = |заглавие = Урартские письма и документы|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Москва — Ленинград|издательство = Издательство АН СССР|год = 1963|том = |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref>.
22 юл:
Урартулағы тәүге тикшеренеүҙәр ''Ван'' ҡалаһындағы Ван ҡаяһында һәм Топрах-Калала алып барыла. [[1879 йыл]]да унда Британ музейы, [[1898]]—[[1899 йыл]]дарҙа герман экспедициялары ҡаҙылма тикшереү эштәре алып бара. Был экспедициялар ҡаяларҙа бик күп урарт яҙмаларын, шул иҫәптән Аргишти I батшаның йылъяҙмалары һәм Урарту матди мәҙәниәтенең ҡайһы бер предметтарын табып, күсереп ала. Һуңынан улар Британ һәм Пергам музейҙарына эләгә.
 
1991[[1911 йылданйыл]]дан [[1916 йылғайыл]]ға тиклем Урарту территорияһының күп өлөшө [[Рәсәй империяһы]] контролендә була. Ҡайһы бер археологик ҡаҙылма эштәр академиктар Иосиф Абгарович Орбели менән Николай Яковлевич Марр етәкселегендә алып барыла. Уларға Ван ҡаяһында Урарту тарихына бәйле икенсе мөһим бер документ — Сардури II батшаның йылъяҙмаһын табыу бәхете тейә. Артабан көнсығыш Төркиәлә ҡаҙылма эштәрҙе дауам итеү бөтә донъя һуғыштарына бәйле ауырлаша. Ҡайһы бер урарт тарихи ҡомартҡылары (мәҫәлән, Топрах ҡалаһындағы) әлегә тиклем Төркиәнең регуляр армияһы тарафынан терәк пункт булараҡ файҙаланыла. Был территорияла ҡаҙылмалар һаман да табыла. Хәҙерге заман тикшеренеүселәре белдереүенсә, улар башланғыс кимәлдә.
 
Иранда Урарт мәҙәниәте ҡомартҡыларына ҡағылған археологик ҡаҙылма эштәре унда барған Ислам революцияһына бәйле лә ҡатмарлаша,
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Урарту» битенән алынған