Яңы Себер утрауҙары: өлгөләр араһындағы айырма

'''Төньяҡ Себер утрауҙары''' (саха{{lang-sah|Саҥа Сибиир арыылара}}Саҥа Сибиир арыылара) —[[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] ҡарамағындағы [[архипелаг]]  . Т[[Төньяҡ Боҙло океан|өньяҡ Боҙло океан]]<nowiki/>да   Л[[Лаптевтар диңгеҙе|аптевтар диңгеҙе]] менән  [[Көнсығыш Себер диңгеҙе]]  араһында ята. , Административ яҡтан [[Саха Республикаһы|Саха]] (Булун улусы) Республикаһына ҡарай.  Майҙаны 38,4 мең км2<ref>''Географический атлас России. ПКО «Картография»''. — {{М.}}, 1998.</ref>. Охранная зона составына инә. Төньяҡ Себер утрауҙары   "«Усть-Ленск"» дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығына инә. .

Архипелаг өс төркөмдән тора: Ляховск утрауҙары,   Анжи утрауы һәм , Де-Лонг  утрауҙары.

[[Файл:New_Siberian_Islands_ca.1820-th_map.JPG|мини|350x350пкс|Филипп Вандермаелен. "«Рәсәй картаһында  Азия өлөшө №  4"». Амстердам, 1820 й. тирәһе. Литография, акварелдәр.<br />

Бунге ере әле   асылмаған булған. Шуға  Фаддеевский һәм Котельный утрауҙары айырым һүрәтләнә.]]

1646 йылда М.  В. Стадухин Стадухин яҡут воеводаһы Василий Пушкинға  ҙур бер утрау асыуҙары тураһында хәбәр ебәрә. Казактар башта  [[Индигирка]]  һәм  [[Колыма]] йылғаларының тамағына ҡаршы урынлашҡан был утрауҙы һәм  Новосибирск архипелагын  өлөшө тип һанайым һәм был   Яңы Ер  архипелагының бер өлөшө тип уйлай.

Утрау тураһында дөрөҫ мәғлүмәтте  беренсе башлап  [[XVIII быуат]]<nowiki/>та   казак  Яков Пермяков  хәбәр итә. Ул  [[Лена]]  йылғаһы тамағынан   [[Колыма|Кол]]<nowiki/>ымаға килә.1712 йылда ул Меркурий  Вагин етәкселегендәге казак отряды составында  Ҙур  Ляховский утрауына килеп  төшә . Унан һуң   Яков Пермяков һәм Вагин Меркурий санала  Святой Нос ( Изге Танау) ҡаршыһында диңгеҙҙә ятҡан утрауға китәләр. Был Яңы Себер  архипелагының иң  көньяҡ утрауы  — Беренсе Ляховский. була. Унда Беренсе   Ляховскийҙан төньяҡтараҡ  тағын бер утрау барлығын күрәләр. Утрауҙа болан, бүре, аҡ төлкө барлығын аңғаралар. Был турала   беренсе походта ҡатнашҡан Алексей Дементьев һөйләп   ҡалдыра.                                                                                                                                  

XVIII быуаттың Себер буйынса тарихсыһы Г. Спасскийҙың мәғлүмәттәрендә был утрауҙарҙа Иван Бахов һәм Никита Шалауров мамонт һөйәктәре ятҡылыҡтарын табыуы тураһында әйтелә.

1761 йылдың йәйендә  Никита Шалауров   Яна йылғаһынан   [[Колыма|Кол]]<nowiki/>ымаға йөҙөп килә. Святой Ностан төньяҡҡа ҡарай,   72° 33 -се  киңлек һәм  148° оҙонлоҡта  ҙур ер күрә.   Был мәғлүмәт экпедиция судноһының судовой журналында   (ышаныс, өмөт, Мөхәббәт")  яҙып ҡуйылған.   картаһы. Шалауров. Тимәк, Шалауров беренсе булып Ляховский утрауҙарын асыусы булған., көньяҡ иң тәүге карталарҙы улар һыҙаттар һалынды, Адмиралтейство -коллегия һәм Сенатҡа беренсе булып катра һыҙмаларын тапшырған.

Был  асыҡ дәлил булып ҡарамаҫтан, рәсми рәүештә  утрауҙары 1770 йылда сауҙагәр Иван Ляхов  тапҡан тип  ҡабул ителгән.

Ул  Төньяҡ боҙло океандың яр буйында ҡырағай боландар көтөүен күрә.   Боҙҙар буйлап уларға эйәреп барып,  билдәһеҙ утрауға барып сыға. Ә унан  20 саҡрымдай ары икенсе утрау  күренә  һәм боландар  артабан шунда китеүен дауам итә. Был яңы ерҙә  Ляхов бик күп  мамонт тештәрен  һәм аө төлкөләрҙе күрә.

  Үҙ асыштары тураһында [[Санкт-Петербург|Петербург]]<nowiki/>ҡа хәбәр итеп, утрауҙарҙа үҙе генә кәсеп итергә (монополия)  рөхсәт һорай.  Екатерина II-нең   указы менән  уға был хоҡуҡ бирелә. Өҫтәүенә,императорица утрауҙарға  Ляховский исемен   бирергә тип бойора.

  1773 йылда

Иван Ляхов яңынан архипелагҡа килә.   Болан эҙҙәре буйынса өсөнсө утрауҙы  — Котельныйҙы(Ҡаҙанлыҡ) барып таба . Унда элек булып киткән  ергиҙәрҙәрең эҙҙәрен таба: йәшел баҡырҙан эшләнгән ҡаҙан,  ниндәйҙер ағастан карап  һәм утын ҡалдыҡтары була.

Ляхов архипелагта аҡ төлкөгә һунар ойоштора. Мамонт һөйәктәре менән һатыу итә башлай. Кесе һәм Оло ҡышлаҡ урындары булдыра.

1775 1777, 1778 йылдарҙа кәсеп ойоштороуға  бәйле,  утрауҙағы мөлкәткә   дәүләт теркәүе үткәрелә.

1800 йылда Яков Санников, сауҙагәрҙәр династияһы Сыроватскийҙар ҡушыуы буйынса әҙ билдәле утрауға килә. Ул  таулы бәләкәй утрауҙы  1697 йылда бояр  улы Максим Мухоплев Мухоплев  асҡан һәм  Столбовой тип исем биргән була. Санников ваҡытында  унда иҫтәлекле билдә:[[Лена|Лен]]<nowiki/>а йылғаһы тамағынан  [[Индигирка]]  һәм  [[Колыма]]<nowiki/>ға йөҙгәндә һуғылыусы диңгеҙселәр ҡуйған   урыҫ тәреһе тора

Яков 1805 йылда Яков Санников Фаддеевский  , ә киләһе йылына  — Яңы Себер утрауҙарын  аса  . Баш ҡалала  был хаҡта белгәс,  был районда , бәлки, Төньяҡ Америка яғына һуҙылған оло ер ҙә барҙыр тип фараз итәләр.

Һөҙөмтәлә хөкүмәт ҡарары менән  был райондарға экспедицияға ебәреү тураһында ҡарар ҡабул ителә.

Шндай  тәүге  экспедицияны белеме буйынса зоолог   Матвей Геденштроме  етәкләй. Ул   [[Тубыл (ҡала)|Тобольск]]<nowiki/>ийҙа  коллеж регистраторы булып хеҙмәт иткән була.  1808-18101808—1810 йылдарҙа экспедиция Яков Санников ярҙамында архипелагҡа теркәү үткәрә.

1811 йылда Яков Санников утрауҙа төньяҡ-көнсығыш Азия үҙләштерелә башлағас  нигеҙләгән  урыҫ сәнәғәтсеһенән ҡалған туҡталыш урынын таба.  XVII быуатта уҡ урыҫтар  Яңы Себер утрауҙарында  булыуы тураһында   Котельный утрауындағы тәреле ҡәбер шаһитлыҡ биреп тора. Унда рус телендә яҙыу ҙа беркетелгән була. Артабан   Геденштромдың архипелагтағы эштәрен геодезист  П.Пшеницын дауам итә.

1820 йылда флот лейтенанты Петр Федорович етәкселегендәге экспедиция  яр буйҙары буйлап маршрут иҫәпләүҙәре үткәреп үткәрә һәм  утрауҙарың аныҡ карталарын төҙөй.  Шулай уҡ,Санников Яков күргән утрауҙы табырға тырышып ҡарай.

1879-18801879—1880 йылдарҙа  архипелагҡа   "«Жаннетта"» шхунаһында   Делонг Джордж  етәкселегендәге америка поляр экспедицияһы килә.  Улар Жаннетта һәм Генриетта утрауҙарын аса.

1886 йылда  Эдуард Толль Ляховский утрауҙарын  өйрәнә. Артабан,  доктор Бунге менән берлектә , Котельный  утрау урап, Санников асҡан ерҙәрен күҙем тип раҫлай. 1898 йылда Толль, Император Фәндәр Академияһы һәм батша хөкүмәте булышлығында  Санников Ерен эҙләргә  экспедиция эҙерләргә тәҡдим  керетә . Ул 1900 йылдың 8 июнендә сыға [[Санкт-Петербург|Петербург]]<nowiki/>тан  махсус йыһазландырылған  "Заря"шхунаһы юлға сыға.  

Ляховский экспедицияһы юлына  боҙ һәм бащҡа  ҡаршылыҡтар осрамай ғына Котельный утрауының төньяҡ осона тиклем етә.Толль  Беннет утрауына барырға  ҡарар ҡабул итә. Әммә ҡуйы томанға, боҙҙарға осрау сәбәпле кире борола.

Котельный утрауының Нерпичий иренендә ҡышлайҙар. Унда  метеорологик күҙәтеүҙәр үткәрәләр.

1901 йылдың 23 майында Эдуард Толль дүрт кеше эттәр  егеп,  байдаркалар алып, Беннет утрау яғына юлға сыға һәм хәбәрһеҙ юғала.

  Яңы Себер  утрауҙарын һәм  Де-Лонг архипелагын тикшеренеүҙе Төньяҡ Боҙло океандың Гидрография экспедицияһы дауам итә.

1912 йылда боҙватҡыс пароходтар: " «Таймыр"» һәм "«Вайгач"  » Ляховский утрауҙарға килә. Бында күп кенә урындарҙы тикшереп, теркәп сығалар.

  Төньяҡ Ерҙе асҡандан һуң, 1913 йылда Көнсығышҡа ҡарай ҡайтырға сығалар. Юлда Яңы Себер утрауҙарының төньяҡ яғынан үтеп, яңы утрауға тап булалар. Утрауға  Вилькицкий  исеме биреләләр.

1914 йылда   : Врангель  утрауынан көнбайышҡа ҡарай юл алып, "«Вайгач"» тағы ла бер картала  билдәләнмәгән,  лейтенант Жохов исемен йөрөткән  утрауға  килеп сыға.

[[Файл:New_Siberian_Islands.jpg|мини|320x320пкс|Яңы Себер  утрауҙары. Июнь, 2002]]

  Архипелагта күп йыллыҡ туң  тоҡомдар һәм ер аҫты боҙҙары  өҫтөнлөк итә.  Дүртенсел осорҙың кәүшәк ултырмалары һәм ҡеүәтле ҡаҙылма боҙ ултырмалары  аҫтында ерле тау тоҡомдары ята:  [[эзбизташ]], гранит һәм гранодиорит ҡатышмалары булған  һәүерташ (интрузия). Яр буйының ҡомло-балсыҡлы грунты ашалып, аҫтындағы  ҡаҙылма  боҙҙары ирегәндә,  араһынан үҫемлек һәм хайуандарҙың ҡалдыҡтары ([[Мамонттар|мамонт]], мөгөҙморондар, аттар ҡырағай һәм  башҡалар) килеп сыға. Улар бында ҡасандыр бынан меңәр-меңәр йылдар элек йомшаҡ климат булғанлығы  тураһында шаһитнәмәләр булып тора.

  Иң бейек урын  — 426. метр (Беннет утрауы). Утрауҙарҙа арктик климат. Ҡыш тотороҡло, ноябрҙән апрелгәсә  имшеү көндәр  булмай. Ҡар ҡатламы 9 ай ята.

Ғинуарҙа  -28−28 °C-ҙән тиклем -31−31 ° тиклем  температура  өҫтөнлөк итә. Июлдә, ғәҙәттә, яр буйында  температура 3  °C -ҡа тиклем була.  Үҙәк өлөшөндә бер нисә градусҡа йылыраҡ. Бында ҡырау йылы дауамында була торған хәл. Әммә   диңгеҙ эргәһе булғанға,  температураның  киҫкен тирбәлештәре  булмай. Йыллыҡ яуым-төшөм күләме ҙур түгел (77 мм). Иң күп  яуым-төшөм августа була (18 мм). Иң ҙур йылға — — Балыктах.

  Утрауҙарҙың  ландшафы  — арктик  тундра, һаҙлыҡтар һәм күлдәр.

Сәғәт бүлкәте  — MSK+6{{MSK+6}}UTC+9{{MSK+6}}.

Утрауҙарҙа  арктик тундра үҫемлектәре үҫә (мүктәр, лишайниктар). Сәскәлеләрҙән: поляр мәк, лютик, крупка, камнеломка, ложечный үлән). Даими йәшәй торған хайуандар: төньяҡ боланы, [[аҡ төлкө]],  тоҡор сысҡан (лемминг), аҡ айыу. Ҡоштарҙан даими йәшәй торғандары  — [[Ҡуян ябалағы|поляр өкө]], [[аҡ ағуна]]. Йәйге осорҙа һыу ятҡылыҡтарында  өйрәк, ҡаҙ, көйөлдө күпләп йыйыла. Яр буйҙарында   [[Сарлаҡтар|аҡсарлаҡ]], [[Гагаралар|гагара]], полюс чистигы, кайралар (поляр диңгеҙ ҡошо) тереклек итә .

Элек архипелагта  аҡ төлкөгә һунар иткәндәр. 

Котельный утрауында 1933 йылдан  поляр станция  эшләп килә.

2012 йылдан  Яңы Себер утрауҙарында ( Котельный утрауы ) Рәсәй ҡораллы көстәренең  хәрби уйындары үткәрелә. 2013 йылда утрауға хәрби техника һәм мөлкәт килтерелә.  2014 йылдың сентябрендә Арктикала даими  хәрби база .ойошторолоуы тураһында иғлан ителә<ref>[http://lenta.ru/news/2014/09/06/arcticadvanceteam/ Lenta.ru: Россия: Политика: Россия приступила к созданию постоянной военной базы в Арктике]</ref>.

Совет осорона тиклем һәм совет  осоронда  ваҡытлыса тораҡ биләмәләре:

* Ҡаҙанлыҡ  утрауы  — ''Амбардах, ''Ҡарга Бхак'', ''"«Бунге" » ''поляр станцияһы ,  '' " «Ана (Анжи)"» туҡталышы,''  ( әлеге ваҡытта "Санников"поляр станцияһы бар )''

* . Яңы Себер утрауы утрауы — ''Бирули,  Большое Зимовье (Ҙур Ҡышлаҡ)'';

* Оло  Ляховский  утрауы— ''Малое Зимовье (Кесе ҡышлаҡ)'';

* Кесе Ляховский ктрауы ктрауы — ''Федоровка (Михайлов)''.

* Бастын-Тас  ҡаяһы

*  Беннетт  утрауы

*  Вилькицкий   утрауы

*  Генриетта  утрауы

*  Жаннетта  утрауы

*  Железняков  утрауы

* Жохов  утрауы

* ''М. и. Белов''  Поляр экспедиция эҙҙәре буйлап.  — Л.: Гидрометеоиздат, 1977.  — 144 с.: ил.

* ''Яңы Себер  утрауҙары'': Сб. ст.  — Л., 1963.

* ''Совет Арктикаһы:'' Сб.  — М., 1970.