Бохара ханлығы: өлгөләр араһындағы айырма

'''Бохара ханлығы''' ({{lang-uz|Buxoro xonligi, بوخارا خانلیگی}}; {{lang-fa|خانات بخارا}} — [[үзбәк]] <ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/621041/Uzbek-khanate|title=Uzbek khanate|work=Encyclopædia Britannica|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/69gu2cXsh?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/621041/Uzbek-khanate|archivedate=2012-08-05}}</ref> Үҙәге [[Бохара|Бохара]] булған [[дәүләт]], 1500 йылдан 1785 йылға тиклем хәҙерге [[Үзбәкстан]], [[Тажикстан]], [[Төркмәнстан]], [[Ҡаҙағстан]], [[Афғанстан]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Иран]], [[Ҡытай]] ерҙәрендә урынлашҡан булған <ref name="Викитека ВЭС">{{ВТ-ВЭС|Бохара}}</ref>.

Бохара тарихы ике өлөштән тора: боронғо йәки Трансоксания тарихы (Мәүерәннәһр, «мәүерә-үн-нәһр» — ғәрәпсә йылға аръяғы) һәм яңы, йәғни Бохара ханлығы осоро.

=== Бохара ханлығының барлыҡҡа килеүе ===

Бохара ханлығының барлыҡҡа килеүен хакимлыҡҡа 1500 йылда Шәйбәниҙәр династияһы килеү менән бәйләйҙәр, Шәйбәни-хан үҙенең дәүләтенә Аҡһаҡ Тимер тоҡомдарынан ҡалған Мәүерәннәһр һәм Бөйөк Хорасанды ҡушҡан булған. Әммә ысынында уның дәүләтенең баш ҡалаһы булып [[Сәмәрҡәнд]] ҡалған. Хакимлыҡҡа уның туғаны Үбәйдулла хан килгәс кенә, 1533 йылда, баш ҡала Бохараға күсерелә. XVI быуаттың икенсе сирегенән дәүләт Бохара ханлығы тип атала башлай.

=== Мәүерәннәһр VIII—XV быуаттарҙа ===

Трансоксания атамаһы артында Аму-Дарьяның уң яҡ ярында ятҡан ерҙәр күҙҙә тотолған, ул ерҙәр артабан буласаҡ Бохара ханлығының төп үҙәгенә әйләнгән, әммә IX быуат аҙағына уҡ Трансоксания хакимдары йылғаның һул яғындағы ҙур майҙандарға ла хужа булып алған. Артабан Трансоксанияның яҙмышы ҡараңғылыҡҡа сума һәм риүәйәттәр уны Зеравшан йылғаһы тамағында йәшәгән халыҡ төбәге тип бәйән итә , йәғни, яҡынса хәҙер [[Бохара]] ҡалаһы урынлашҡан төбәк, ханлыҡ баш ҡалаһы.

==== Шәйбәниҙәр династияһы (1500-16011500—1601) ====

Шәйбәниҙәр (1500-15991500—1599) һәм уларҙы дауам иткән Әштәрханиҙар (1601-17561601—1756) осоронда Бохара ханлығы тормошо берсә һуғыштар, берсә тыныслыҡ хөкөм һөргән осор була, Бохараы хакимдары Персия һәм Хорезм менән һуғыштар алып бара.

Шәйбәниҙәр династияһына нигеҙ һалған  Мөхәммәд Шәйбәни (1451-15101451—1510) үҙенә тоғро ғәскәре менән ,1499 йылда Мәүерәннәһргә табан яу тоторға сыға һәм [[Аҡһаҡ Тимер]] үлгәндән һуң уның таралып төшкән дәүләтен яулап ала.

Шәйбәни хан Мәүерәннәһрҙә нигеҙләнгән дәүләтте шибәни әҙәбиәтсеһе Зәйн әд-Дин Васифи «үзбәк дәүләте» тип атай<ref>{{книга|автор = Болдырев А. Н.|заглавие = Зайнаддин Васифа. Таджикский писатель XVI в. (Опыт творческой биографии)|издание = Изд. 2.|место = {{Душ.}}|год = 1989|страницы = 225}}</ref>.

1510 Шәйбәни хан Мерв янында фарсы шаһы Исмаилом I Сефеви тарафынан үлтерелә.

Уның туғаны Үбәйдулла хан 1533 йылда дәүләтенең баш ҡалаһын [[Бохара|Бохара]]ға күсерә. Шул ваҡытта Шәйбәниҙәр дәүләте Бохара ханлығы тип атала. Шәйбәнигә эйәреп килгән күсмән дәшт-и-ҡыпсаҡ ырыуҙары Мәүерәннәһрҙә ултыраҡ тормошло кешеләрҙе таба<ref name=autogenerated1>Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Введение, перевод с персидского языка, примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. Х. Вахидова. // История Ҡаҙағстана в персидских источниках. Т.3. Алматы: Дайк-Пресс, 2006, с.117-119</ref> һәм ундағы төрлө атамалы халыҡҡа, еңеүсе булараҡ, [[үзбәк]] тигән үҙ атамаһын бирә (төркисәнән «үҙ-үҙемә бәк» тип тәржемә ителә тип аңлаталар)<ref>Савельев П., Бохара в 1835 году. Спб., 1836,с.17</ref>. Төрки сығатай теле ҡыпсаҡ һҡләштәре менән бутала.

Шәйбәниҙәр үҙҙәрен Аҡһаҡ Тимерҙең ҡануни вариҫтары тип һанай һәм даими рәүештә Сефевиҙәр менән Хорасан һәи Герат өсөн һуғыш алып бара. Абдулла-хан II осоронда хан хакимлығы көсәйә. Абдулла хан II үлгәс һәм улы Әбделмөмин хан үлтерелгәс, Шәйбәниҙәр династияһы киҫелә. Пирмөхәммәд хан II Шәйбәниҙәрҙән һуңғы хан була, уға дәүләттең бәләкәй генә киҫәге тороп ҡала; 1601 йылда ул үҙ-ара һуғыш ваҡытында һәләк була.

Шәйбәниҙәрҙән иң күренеклеһе һәм данлыһы — -Абдулла хан II, ул үҙ халҡының бәхете өсөн күп эшләй. Ҡырҡ йыллап хакимлыҡ иткән осорҙа ул бик күп уҡыу йорттары астыра, мәсеттәр хамамдар, каруанһарайҙар һәм күперҙәр төҙөтә, ханлыҡ төп ҡалаларында баҡсалар үҫтертә, почта булдыра, ер эшенә, сауҙаға, фәнгә ылыҡтыра. Абдулла хан исеме әле лә Бохарала маҡтап телгә алына; Шәйбәниҙәр осоронда дингә иғтибар арта, дин ғилемдәре Бохара мәҙрәсәләрендә беренсе урынға сыға.

=== Әштәрхәниҙәр династияһы (1601-17561601—1756) ===

Әштәрхәниҙәр (Джәниҙәр) — ханов Бохара хандары династияһы (1601—1753), Джучи йортонан әстрхан хандары тоҡомонан. Бохара ханлығына Шәйбәниҙәрҙән һуң килә. Иң билдәле Әштәрхәни - — Имамҡули хан (1611—1642), ул идара иткәндә Сәмәрҡәнд губернаторы Ялаңтүш баһадур [[Регистан (Сәмәрҡәнд)|Регистан]] архитектура комплексын төҙөтә. Бохара ханлығы һуңғы Әштәрхәни Үбәдулла-хан II|Убайдулла хан II (1701—1711) һәм [[Әбел-Фәйез хан (1711—1747) осоронда ҡаҡшай. XVIII быуаттың тәүге яртыһында Бохара ханлығы бөлгөнлөккә төшә. Һөҙөмтәлә Бохараға манғыттар династияһы килә.

=== Манғыттар династияһы (1756-19201756—1920) ===

[[Файл:Prokudin-Gorskii-19.jpg|thumb|350px|Сәйид Әлим-хан, 1911, Прокудин-Горский фотоһы]]

Әштәрхәниҙәрҙе манғыт династияһы алмаштыра (әсәй яҡлап [[Сыңғыҙхан]] улы Джучи туғаны), улар Рәсәйҙәге революцияға тиклем Бохарала хакимлыҡ итә.

Манғыт аристократияһының Бохараском ханлығына көс йыя башлауы XVII быуатҡа тура килә. Әммә ғәмәлдә 1712 йылда манғыт Хоҙаяр бейҙе аталыҡ вазифаһына ҡуйыу уларҙың ҡеүәтен арттыра. Уның улы Мөхәммәд Хәким-бей диванбәге вазифаһына Әбүлфәйез хан осоронда килә. 1715-17161715—1716 йылдарҙа Хоҙаяр бей вазифаһынан төшөрөлә. 1719-17201719—1720 йылдарҙа уны төшөргән Ибраһим бей Бохаранан ҡасып киткәс, Хоҙаяр бейгә хакимлыҡҡа ҡайтырға рөхсәт итәләр. Уның ҡарамағына Ҡаршы ҡалаһын бирәләр. 1721 йылда улы Хәким бейҙе аталыҡ итеп ҡуялар.

Персия башлығы Нәдир шаһ Мәүерәннәһргә 1740 йылда һөжүм итергә килгәс, Мөхәммәд Хәким унфң менән һөйләшеп, дәүләтен һуғыштан һаҡлап ҡала. Уның биш улы була. Өсөнсө улы Мөхәммәд Рәхимбей Нәдир шаһҡа ҡушылып яуҙарында ҡатнаша.

1747 йылда хан үлтерелгәс, бар хакимлыҡ Мөхәммәд Рахимбей ҡулына күсә. Мөхәммәд Рәхимбей Әбүлфәйез хандың ҡыҙына өйләнә. Рәхимбей хан осоронда Бохара ханлығына [[Бохара]], [[Сәмәрҡәнд]], Миянкәл], Кермине, Ҡаршы, Гузар, Атамурат, Чарджоу,Шахрисабз ҡалалары инә. Гиссар менән [[Ташкент]] үҙаллы биләмәләр булып ҡала. Мөхәммәд Рахимхан [[Сыңғыҙхан]] тоҡомо булмаһа ла, ҡатынҡы сәйәсәте, яҡшы ойоштора белеүе менән хатта хан титулына эйә булыуға өлгәшә.

Рәхим бей 1758 йылда үлгәс, манғыттар ағаһы Даниялбейҙе хакимлыҡҡа ултырталар (1758-17851758—1785). В1784 йылда [[Бохара|Бохара]]ла халыҡ уға ҡаршы баш күтәрә, һәм ул үҙе урынына улы Шаһморатты ҡуя (1785-18001785—1800). Шаһморат эшен ике ришүәтсе түрә  — Дәүләт-ҡушбеги менән Низамуддин ҡазыйҡалонды һарай кешеләре күҙе алдында язалатыуҙан башлай. Шунан Шаһморат Бохара кешеләренә тантаналы рәүештә ҡайһы бер һалымдан азат иткән тархан грамотаһы тапшыра. Бының урынына ул һуғыш була ҡалһа ғәскәр тоторға юллыҡ түләтеү менән алмаштыра.

Хакимлыҡты ҡулына алғас, Шаһморат хан титулынан баш тарта, әмир булып ҡала. Шул рәүешле Бохара ханлығы Бохара әмирлегенә әйләнә.

== Бохара ханлығы менән [[Рәсәй]] мөнәсәбәттәре ==

Рәсәйҙең Бохара менән тәүге борондан, монголдарға тиклем үк башланған булған. Тик ул осор тураһында мәғлүмәттәр бик наҡыҫ һәмтулы фекер йөрөтөргә мөмкинлек бирмәй.

1620 йылда Бохарала Рәсәйҙән Иван Хохлов булып китә.

Алексей Михайлович батша тарафынан 1675 йылда Бохараға ебәрелгән тәүге илселек Василий Александров Даудов, әстрханлы Мәхмәт Йосоп Ҡасимов, илселек приказы подьячийы Никифор Венюков һәм Ҡазандан подьячий Иван Шапкиндан торған була.

Бөйөк Пётр Урта Азия менән араларҙы бик нығытырға теләй, 1719 йылда Бохараға Флорио Беневенины Аму-Дарья йылғаһында сауҙа юлы асыу тураһында һөйләшергә ебәрә.

1858 йылдың көҙөндә Бохарала Н. П. Игнатьев етәкселегендә Рәсәй делегацияһы булып китә. Бохара әмиренең ҡабул итеүе мораль яҡтан отошло була  — ул Үҙәк Азияла Рәсәй империяһының абруйын күтәреп ебәрә. Был илселәр төркөмө һуңғыһы була. Артабан инде Рәсәй империяһы Азия төпкөлөнә ғәскәр ебәрә башлай <ref> Халфин Н. А., РәсәйяРоссия и ханства Средней Азии. Первая половина XIX  в. М., 1974</ref>.

* Мөхәммәд Шәйбәни, (1500-15101500—1510)

* Кучкунджи-хан, 1510-15301510—1530

* Абу Саид-хан, (1530-15331530—1533)

* Убайдулла-хан, (1533-[1540)

* Абдалазиз-хан (1540-15501540—1550)

* Абдуллатиф-хан (1540- 15521540—1552)

* Науруз Ахмед-хан (1552-15561552—1556)

* Пирмөхәммәд-хан (1556-15611556—1561)

* Искандер-хан (1561-15831561—1583)

* Абдулла-хан II] (1583-15981583—1598)

* Пирмөхәммәд-хан II (1598-16011598—1601)

* Вали Мухаммад (1605-16111605—1611)

* Имамкули-хан (1611-16421611—1642)

* Надир Мухаммад (1642-16451642—1645)

* Абдулазиз-хан (1645-16811645—1681)

* Субханкули-хан (1681-17021681—1702)

* Убайдулла-хан II (1702-17111702—1711)

* Худаяр-бий - — аталыҡ

* Мөхәммәд Рахимбий (1753-17581753—1758)

* Даниялбий (1758-17851758—1785)