|
'''Синай ярымутрауы '''({{Lang-ar|شبه جزيرة سيناء}}شبه جزيرة سيناء‎, ''Сина''<ref>Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 27.</ref>; {{Lang-he|סיני}}) — [[Ҡыҙыл диңгеҙ|Ҡыҙыл диңгеҙҙәге]] [[ярымутрау]], [[Азия]] менән [[Африка]] араһында ята, [[Мысыр]] территорияһы өлөшө. Территория йәһәтенән Азияға ҡарай<ref name="bse">{{Из БСЭ}}</ref>. ▼{{Ук}}
▲'''Синай ярымутрауы '''({{Lang-ar| شبه جزيرة سيناء}}شبه جزيرة سيناء‎سي, ''Сина''<ref>Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука, 1966. — С. 27.</ref>; {{Lang-he|סיני}}) — [[Ҡыҙыл диңгеҙ|Ҡыҙыл диңгеҙҙәге]] [[ярымутрау]], [[Азия]] менән [[Африка]] араһында ята, [[Мысыр]] территорияһы өлөшө. ТерриторияТерриторияһы йәһәтенәнменән Азияға ҡарай<ref name="bse">{{Из БСЭ}}</ref>.
== Географияһы ==
== Климаты ==
Бөтә Синай ярымутрауыныаярымутрауына тропик сүл климаты хас, тик Урта диңгеҙгә сыҡҡан төньяҡ өлөшөндә генә урта диңгеҙ климаты хкамилыҡхакимлыҡ итә. Климаты ҡоро, айырыуса төньяҡтан килгән һирәк циклондарҙың юлын тауҙарбүлептауҙар бүлеп торған көньяғында который ныҡ ҡоро, айырым йылдарҙа унда яуым-төшөм бөтөнләй булмай, ә уртаса йылынайыллыҡ яуым-төшөм миҡдары Шарм-әш-Шәйехтәге кеүек иҫәпле генә миллиметрармиллиметрҙар тәшкил итә. Йәй һауа температураһы ҡағиҙә булараҡ күләгәлә +40 °C һәм унан юғарыраҡ, ҡышҡы температураһы түбәнерәк, сүллектәрендәсүллектә төн ҡырауҙар төшкөләй. Ярымутрауҙың [[Ҡыҙыл диңгеҙ]] йылытып торған көньяғында ҡыштар йылыраҡ.
== Тарихы ==
1260 йылдан 1518 йылға тиклем территорияны мысыр мәмлүктәре биләп тора, шунан уға бер нисә быуат буйы [[Ғосман империяһы]] хужа була.
[[1906 йыл|1906 йылда]]да ярымутрау [[Бөйөк Британия]] ҡарамағында булған Мысырҙың өлөшөнә әүерелә. Шул саҡта территорияның көнсығыш сиге билдәләнә, ул әле лә Мысыр менән [[Израиль]] сиге булып тора.
[[1948 йыл|1948 йылда]]да мысыр армияһы Синай аша Израилгә бәреп инә, әммә һөжүм кире ҡағыла.
Суэц кризисы ваҡытында [[1956 йыл|1956 йылда]]да израилдәр, инглиздәр һәм француздар Синайға һөжүм итә, маҡсаттары Суэц каналын Англия менән [[Франция]] контроле аҫтына ҡайтарыу була. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] һәм [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] яғынан яһалған баҫым уларҙы сигенергә мәжбүр итә.
[[1967 йыл|1967 йылда]]да Алты көнлөк һуғыш һөҙөмтәһендә израилдәр ярымутрауҙы оккупациялай; Суэц каналы суднолар йөрөшө өсөн ябыла.
[[1973 йыл|1973 йылда]]да мысырҙар Суэц каналын ҡайтарыр өсөн Израилгә һөжүм итә. Израиль һөжүмде кире ҡаға. Һуңыраҡ Израиль каналдан көнбайышта торған ғәскәрҙәрен кире сығара.
[[1979 йыл|1979]] йылдада Мысыр менән Израиль араһында солох договорына ҡул ҡуйыла һәм Израиль ярымутрауҙы яйлап булһа ла Мысырға кире ҡайтара башлай. Үҙенең тораҡ пункттарының күбеһен һүтеп алып китә, ҡайһы берҙәре генә Мысырға тороп ҡала (мәҫәлән, ярымутрауҙың көньяғындағы Офира ауылы хәҙерге ШариШарм-әш-Шәйехкә әйләнә). [[1982 йыл|1982 йылдың]]дың яҙында Израиль Синайҙан китеп бөтә.
Синай ярымутрауында Изге Екатерина православие монастыры бар. Ярымутрауҙың Сарабит әл Хәдим тигән төбәге Муса Аллаһынан 10 бойороҡ алған урын тип иҫәпләнә. Шул уҡ төбәктә боронғо мысыр алиһәһе Хатхор ғибәҙәтханаһы ла һаҡланған. Синай ярымутрауында набатиҙарҙың яҙмалары, протосинай яҙмаһы өлгөләре табылған. Арада үҙәнендә бронза быуатының дольмендарға оҡшаш ҡәберлектәре осрай, улар Навамис тип йөрөтөлә.
Синай яр буйы экологик һәләкәт сигенә етеп килә. Туризм, балыҡсылыҡ, бөтә яр буйын солғаған урбанизация планетаның был мөйөшөн һаҡлау форсатын бик ныҡ кәметә. Ғалимдар баһалауынса, рифтарҙың күбеһе яҡындағы тиҫтә йыл эсендә Ер йөҙөнән бөтөнләйгә юҡ буласаҡ.
[[Мәрйен|Мәрйендәрҙең]]дәрҙең һәләк булыу сәбәптәре бик күп. Беренсе сиратта ул мәрйендең күҙәүҙәренә ҡом тулыу, ял итеүселәрҙең ҡырағайлығы, һыу температураһының күтәрелеүе һәм әселеге артыуы менән бәйлезыянлы. БөтәһенәнМәрйендәргә элекджиптар мәрйендәргә джиптарҙур зыянзарар килтерә, улар һыу буйындағы таштарҙы, йоҡа ғына мүк ҡатламын юҡ итә. Һөҙөмтәлә тупраҡ эрозия кисерә, ҡом бурандары йышая, диңгеҙгә тонна-тонна ҡом күсә. Ел килтергән йә сумыусыларҙың ласттары күтәргән ҡом мәрйен күҙәүҙәренә тула һәм уларҙы һәләк итә. Мәрйендәр өсөн быуланыу эффекты һәм глобаль йылыныу ҙа файҙаға түгел. Һыу температураһы +29 °C градустан артһа, мәрйен ылымыҡтан айырылырға тейеш, сөнки ундай температурала ылымыҡтар мәрйен өсөн ағыулыға әйләнә. Яңғыҙ ҡалған мәрйен оҙаҡ тормай аслыҡтан һәләк була. Мәрйен балыҡтарына аҙыҡ биреү был балыҡтарҙың рационын үҙгәртә һәм шуның менән экологик тигеҙлекте боҙа. Һыуҙың сәскә атыуы, мәрйендәр менән туҡланыусы диңгеҙ йондоҙҙарының күпләп үрсеп китеүе — ошо боҙолоу эҙемтәләренең бер аҙы ғына.
Яр буйҙарының бысраныуы һуңғы йылдарҙа һәләкәтле күләмдәргә еткән. Дахабтан Шарм-әш-Шәйехкә барған экспедицияларҙың береһе<ref>[http://vizaviz.livejournal.com/43467.html Лицом к лицу — Конвульсии Красного моря]</ref> НабэктыңНабәктең төньяғы иң сүпле территория булыуын күрә. Пластик ҡалдыҡтарҙы ташлаусылар пляждарҙа ял итеүселәр генә түгел. Катерҙарҙан, паромдарҙан асыҡан-асыҡ сүп ырғытыуға ла дәлилдәр күп.
== Иҫкәрмәләр ==
| 