Урарту: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ура́рту''' ('''Арара́т''', '''Биайнили''', '''Ва́н батшалығы''', {{lang-xur|^KURbi-a-i-na}}, {{lang-hy|Ուրարտու}}, {{lang-tr|Urartu}}, {{lang-fa|اورارتو}}) — көньяҡ-көнбайыш  [[Азия]]лағы боронғо дәүләт.  Әрмән таулығы, көнсығыш [[Төркиә]], төньяҡ-көнбайыш [[Иран]] һәм Әзербайжандың [[Нахичеван Автономиялы Республикаһы]] территорияларында урынлашҡан. Урартуның ҡәбилә булараҡ йәшәүе беҙҙең эраға тиклем XIII быуатта, ә дәүләт булараҡ - — беҙҙең эраға тиклем VIII быуатта рәсми рәүештә раҫланған. Урарту беҙҙең эраға тиклем VI быуатта йәшәүҙән туҡтай. Беҙҙең эраға тиклем 1 мең йыллыҡтың тәүге  сирегендә  Алғы Азия дәүләттәре араһында Урарту мөһим урындарҙы биләй <ref name="Пиотровский">Книга: Пиотровский: Ванское царство</ref>.

Хәҙерге фән Урартуны  [[XIX быуат]]та уҡ аса. Ғалимдар урта быуат әрмән тарихсыһы  Мовсес Хоренациҙың ассирия батшабикәһе Шамирам Семирамиданың Ван күле яры буйында ҡала төҙөүҙә ҡатнашыуы тураһындағы хикәйәһенә иғтибар итә <ref name="Хоренский">книга: Хоренаци</ref>. [[1827 йыл]]да Француз азиат ойошмаһы тәүге тикшеренеүсе, йәш ғалим  Фридрих Эдуард Шульцты  Ван районына ебәрә. [[1829 йыл]]да ул [[Курдтар|курд]] бандиттары тарафынан үлтерелә, әммә [[1840 йыл]]да  уның эш материалдары Францияға эләгә һәм баҫылып сыға<ref name="Шульц">{{статья | автор= Шульц Фридрих Эдуард (Schulz F.E.)| заглавие= Mémoire sur le lac de Van et ses environs| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Journal Asiatique| тип= | место= Paris| издательство= | год= 1840|выпуск= IX|том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref>. Шульц  шына кеүек яҙыуҙарының һүрәтен төшөрә һәм Урартуның баш ҡалаһы Тушпалағы урарт батшаларының боронғо резиденцияһы  булған  [[Ван ҡаяһына]] тәүге тасуирлама бирә. Артабанғы тикшеренеүҙәр  был яҙыуҙарҙы ассирия телендә түгел тип таба. Европа тикшеренеүселәре  Ван янындағы емереклектәрҙе һәм урарт яҙыуҙарын ассирия мәҙәниәте тип һанаһа ла, беҙҙең эраға тиклем V быуаттан алып, Урарту «онотолған дәүләт» булып ҡала.

Урартуны артабан өйрәнеүгә боронғо  [[Ассирия]] ҡалаларының археологик ҡаҙылмалары этәрелеш бирә. Шульц тарафынан беренсе булып  баҫтырылған һәм  Урартуның үҙенән табылған шына яҙмаларҙы уҡыу,  аңлау  яй бара.  XIX быуаттың икенсе яртыһында урарту теленең  [[грузин теле|грузин]]<ref name="Ленорман">{{книга|автор = Lenormant François.|часть = |заглавие = Lettres assyriologiques|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Paris|издательство = |год = 1871|том = I|страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref>, [[әрмән теле|әрмән]]<ref name="Мордтман">{{статья | автор= Mordtmann A. D.| заглавие= Über die Keilinschriften von Armenien| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft| тип= | место= Leipzig| издательство= | год= 1877|выпуск= XXXI|том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref> һәм [[семит телдәре]] менән ҡәрҙәш булыуы тураһындағы фекерҙәр ҙә белдерелә<ref name="Робер">{{книга|автор = Louis de Robert.|часть = |заглавие = Etude philologique sur les inscriptions cunéiformes de l’Arménie|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Paris|издательство = E. Leroux|год = 1876|том = |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref>, әммә улар артабан нигеҙһеҙ тип табыла<ref name="Пиотровский"/><ref name="Барнетт"/>. Урарт телен өйрәнеүҙәге өҙөклөк бары тик [[XIX быуат]] аҙағында ғына, немец ғалимы А. Сэйс Арчибальд  беренсе<ref name="Барнетт">Книга: Barnett: Urartu</ref> корректлы грамматикаһын баҫтырғас туҡтай<ref>{{статья | автор= Sayce A. H.| заглавие= The Cuneiform incriptions of Van deciphered and translated| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Journal of Royal Asiatic Society| тип= | место= | издательство= | год= 1882|выпуск= |том= 14 |номер= | страницы= | isbn= }}</ref>.

Шульц материалындағы осло рәүештәге урарт яҙмаларын дешифровкалауға беренсе тапҡыр бары тик 1880 йылда ғына ассириолог Станислав Гюйаром тотона, ә 1882 йылда А.Сейс  шул йылдарҙа билдәле булған яҙмалар тураһындағы тәүге мәғлүмәтте биреп,  тәржемә эшләй <ref>[http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/rec2kn.htm#_ftn1 Рецензия Б. Пиотровского на книгу Г.  А.  Меликишвили «Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. Наири-Урарту».— Изд. АН Грузинской ССР, Тбилиси, 1954.]</ref><ref>F. E. Schulz. «Mèmoires sur le lac de Van et ses environs». Journal Asiatique, Paris, IX, 1940, p. 257—323</ref>.

Урат телен өйрәнеүгә тағы бер немец ғалимы  Иоганнес Фридрих <ref name="Барнетт"/>ҙур өлөш индерә. Ул тәү башлап <ref name="Старостин1988">{{статья | автор= Игорь Михайлович Дьяконов, Сергей Анатольевич Старостин.| заглавие= Хуррито-урартские и восточнокавказские языки| оригинал= | ссылка= http://starling.rinet.ru/Texts/hururt.pdf| автор издания= | издание= Древний Восток: этнокультурные связи| тип= | место= Москва| издательство= Наука| год= 1988|выпуск= |том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref>урарт һәм хуррирт теленең ҡәрҙәшлеге хаҡында белдерә<ref>{{статья | автор= Фридрих Йоганнес (Friedrich J.) | заглавие= Chaldische (urartäische) Texte| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Kleinasiatische Sprachdenkmäler| тип= | место= Berlin| издательство= | год= 1932|выпуск= |том= |номер= | страницы= | isbn= }}</ref> һәм яңыртылған урарт грамматикаһын баҫтыра<ref>{{статья | автор= Фридрих Йоганнес (Friedrich J.)| заглавие= Einführung ins Urartäische: grammatischer Abriss und ausgewählter Texte mit spachlichen Erläuterungen| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gessellschaft| тип= | место= Leipzig| издательство= | год= 1933|выпуск= 37|том= |номер= 3| страницы= | isbn= }}</ref>.

[[СССР]]-ҙа  урарт теленең кавказ теле менән бәйләнешен  параллель рәүештә  Николай Яковлевич Марр өйрәнә. Ә 50-се йылдарҙа грузин ғалимы Георгий Александрович Меликишвили урарт яҙмаларының  бөтә корпустарын да тәржемә итеп баҫтыра<ref>Книга: Меликишвили: УКН</ref>. Рәсәйҙән көнсығыш илдәрен өйрәнеүсе  Игорь Михайлович Дьяконов урарт телен өйрәнеүгә ярҙам итеү маҡсатынан, ассирия сығанаҡтарынан бөтә Урарту тураһындағы мәғлүмәтте йыйып, тәржемә итә. Ул 60-сы йылдарҙа табылған яңы урарт яҙмаларының тәржемәһен дә баҫтыра<ref>{{книга|автор =  Игорь Михайлович Дьяконов|часть = |заглавие = Урартские письма и документы|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Москва — Ленинград|издательство = Издательство АН СССР|год = 1963|том = |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref>.

Урартулағы тәүге тикшеренеүҙәр ''Ван'' ҡалаһындағы Ван ҡаяһында һәм Топрах-Калала алып барыла.  [[1879 йыл]]да унда Британ музейы, [[1898]]—[[1899 йыл]]дарҙа герман экспедициялары  ҡаҙылма тикшереү эштәре алып бара. Был экспедициялар ҡаяларҙа бик күп урарт яҙмаларын,  шул иҫәптән Аргишти I батшаның йылъяҙмалары һәм Урарту матди мәҙәниәтенең ҡайһы бер предметтарын табып,  күсереп ала. Һуңынан улар Британ һәм Пергам музейҙарына эләгә#Экспозиция|Ближневосточный музей Берлина]]<!--de:Vorderasiatisches Museum Berlin-->. 1991 йылдан 1916 йылға тиклем Урарту территорияһының күп өлөшө  Рәсәй империяһы контролендә була. Ҡайһы бер археологик ҡаҙылма эштәр академиктар Иосиф Абгарович Орбели менән  Николай Яковлевич Марр етәкселегендә алып барыла. Уларға Ван ҡаяһында Урарту тарихына бәйле икенсе  мөһим бер документ – — Сардури  II батшаның йылъяҙмаһын табыу бәхете тейә. Артабан көнсығыш Төркиәлә ҡаҙылма эштәрҙе дауам итеү  бөтә донъя һуғыштарына бәйле ауырлаша. Ҡайһы бер урарт тарихи ҡомартҡылары (мәҫәлән, Топрах ҡалаһындағы) әлегә тиклем Төркиәнең регуляр армияһы тарафынан  терәк пункт булараҡ файҙаланыла. Был территорияла ҡаҙылмалар һаман да табыла.  Хәҙерге заман тикшеренеүселәре белдереүенсә, улар башланғыс кимәлдә.

әммә һуңғы йылдарҙа хәл үҙгәрә һәм Иранда бер юлы Урарт дәүләтенең бер нисә ҡалаһында ҡаҙылма эштәр алып барыла.

Хәҙерге Әрмәнстан территорияһындағы  төньяҡ-көнсығыш Урартула ҡаҙылма эштәр әүҙемерәк һәм квалификациялыраҡ була. Унда 1939 йылдан бөгөнгө  көнгә тиклем был саралар системалы рәүештә алып барыла.  Кармир-Блур ҡалҡыулығында табылған  ҡаҙылмалар  башҡа урарт ҡалалары менән сағыштырғанда Урартуны өйрәнеү өсөн иң бай материал булып һанала. Был ҡаланың көтмәгәндә төнгө штурмлау ваҡытында емерелеүе менән дә бәйле.  Кармир-Блурҙағы ҡаҙылма эштәр етәксеһе  Борис Борисович Пиотровский һәм уның  «Ванское царство» китабы  Урартуны өйрәнеүгә ҙур өлөш индерә<ref name="Пиотровский"/>. Был хеҙмәт бер нисә телгә тәржемә ителә һәм бөтә донъяла оҙаҡ йылдар Урарту тарихы буйынса иң тулы һәм классик ғилми белешмә булып һанала<ref name="ReferenceA">{{книга|автор = Zimansky P. E.|часть = |заглавие = Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = New York|издательство = Caravan books|год = 1998|том = |страницы = 19|страниц = 332|серия = |isbn = 0-88206-091-0|тираж = }}</ref>.