Төньяҡ Ер: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
ә Айсар Төнъяҡ Ер битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: Төньяҡ Ер: хата яҙылыш
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
викилаштырыу, күренеште төҙәтеү, стилде төҙәтеү, аныҡлаштырыу
1 юл:
{{Ук}}
'''ТөнъяҡТөньяҡ Ер''' (1926 йылға тиклемге атамаһы — '''Импера́торИмператор Никола́йНиколаай II Ере''') — Төнъяҡ Боҙло [[Төньяҡ Боҙло океан| океан]]<nowiki/>дағы архипелаг. Административ бүленеш буйынса [[Красноярск крайы|Красноярск кра]]<nowiki/>йыныңның Таймыр (Долган-Ненец) муниципаль районына инә.
 
Архипелаг майҙаны 37 тыс. км² тирәһе. Архипелагта кеше йәшәмәй..
 
== Тарихы ==
[[Файл:1913-map-arctic.png|слева|мини|Исследование островов Гидрографической экспедицией 1913 г.]]
Архипелаг [[1913 йыл|1913 й]]<nowiki/>ылдыңдың 4 сентябрендә Борис Вилькицкий етәкселегендәге гидрографик экспедиция (1910—1915) тарафынан асылған. Башта экспедиция ағзалары архипелагҡауға «Тайвай» (экспедиция боҙватҡыстары: «Таймыр» һәм "Вайгач"тың тәүге ижегенән алып) тигән атама бирә.
 
Импера́тор«Император Никола́йНиколай II Ере» тигән рәсми атама архипелагҡа 1914 йылдың 10 (23) ғинуарында бирелә (диңгеҙ министрының<ref name="pravo">[http://www.rusk.ru/st.php?idar=800549 По праву истории] // Московский журнал, 2001.</ref> № 14 номерлы фарманы).
 
Кем башлап бындай тәҡдим индергәне билдәһеҙ. Шулай ҙа, Борис Вилькицкийҙың был фарман яҡлы (№ 14 номерлы фарман сыҡҡанға тиклем дә, унан һуң ике тиҫтә йыл үткәс тә<ref>{{статья|автор=[[Вилькицкий, Борис Андреевич|Вилькицкий Б.&nbsp;А.]]|заглавие=Земля Императора Николая II|издание=[[Возрождение (газета)|Возрождение]]|тип=газета|место=Париж|год=1934|номер=3140}}</ref><ref name="razdor">[http://www.rg.ru/2007/05/29/reg-enisey/ostrov.html Острова раздора].</ref><ref>[http://www.polarpost.ru/Library/Kupetskiy/text-nikolay2.html Тайвай — Земля Николая Второго].</ref>) булғаны билдәле.
 
Башта архипелаг бер утрау икән тип уйлайҙар.
 
Сергей Ушаковтың 1930 йылдарҙағы экспедицияһы архипелагта ентекле тикшереү үткәрә.
 
Экспедиция составына радист Василий Ходов һәм Яңы ер сәнәғәтсеһе Сергей Журавлёв инә.
 
Ғилми етәксе геолог Николай Урванцев була. Яҡынса 11 мең квадрат километр үтеп, 26.700  км² майҙанда инструменталь төшөрөү үткәреп, архипелагтың тәүге теүәл картаһын төҙөйҙәр.
 
[[1926 йыл]]д<nowiki/>ыңдың 11 ғинуарында Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты Президиумы үҙенең № 186 номерлы-се ҡарары менән "«Император Николай II Ере "» тигән атаманы «Т'''өньяҡТөньяҡ Ер'''» тигәнгә алмаштыра. Ә "Император Николай II Ере « „Кесе Таймыр“ (Цесаревич Алексей утрауы) һәм „Старокадомский“ утрауҙар төркөмөнә „Таймыр архипелагы“ тип исем бирә.
"Император Николай II Ере «, „Кесе Таймыр“ (Цесаревич Алексей утрауы) һәм „Старокадомский“ утрауҙар төркөмөнә „Таймыр архипелагы“ тип исем бирә.
 
Һуңынан, [[1931 йыл|1931]]—[[1933 йыл|1933]] йылдарҙа, архипелаг составында тағын утрауҙар барлығын асыҡлай. Утрауҙар башлап асыусы совет тикшерененеүселәре Николай Урванцев һәм Ушаков Георгий тарафынан Пионер, Комсомолец, Большевик, Октябрь революцияһы, Шмидт тигән атама алаларала. Архипелагтың үҙен иң ҙур утрауы исеме менән нарыҡлайҙар..
 
== Урынлашыуы ==
ТөнъяҡТөньяҡ Ер ТөнъяҡТөньяҡ Боҙло океандың үҙәк өлөшөндә урынлашҡан.
 
Көнбайыштан архипелаг ярҙарын омывают воды [[Кара диңгеҙе|Карск]] диңгеҙе һыуҙары йыуа. Көнсығыштан [[Лаптевтар диңгеҙе| Лаптев]] диңгеҙе сикләй.
 
Красноярск крайының континенталь өлөшөнән ТөнъяҡТөньяҡ Ер 130 километр оҙонлоғондағы Вилькицкий боғаҙы айырып тора.
 
Боғаҙҙың киңлеге иң тар ерендә (Челюскин мороно менән Большевик утрауы ярҙары янындағы Транзе утрауының көнъяҡ осо араһы) — 56 км.
Юл 36 ⟶ 35:
Материктан иң алыҫ нөктә — Шмидт утрауындағы Земляной мороно. Ул Таймыр ярымутрауынан 470 километр алыҫлыҡта ята.
 
Утрауҙарҙың иң төнъяҡтөньяҡ нөктәһе — Комсомолец утрауындағы (төнъяҡтөньяҡ киңлектең 81° 16' 22.92») Арктика мороны. Унан [[Төньяҡ полюс|Төнъяҡ полюс]]<nowiki/>ҡа тиклем 990,7 км. Шуға ла, был морон арктик экспедицийлар<ref>{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/385/?fulltext=1|title=Арктический кошмар|author=Маргарита Дель Джудиче.|publisher=[[National Geographic (журнал)|National Geographic]] — Россия|date=15.09.2011|accessdate=2012-09-04|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BTWRV7LX|archivedate=2012-10-17}}</ref> өсөн старт урыны булып хеҙиәт итә.
 
Иң көнъяҡкөньяҡ нөктә — Большевик утрауындағы (төнъяҡтөньяҡ киңлектең 77° 55' 11.21") Неупокоев мороно .
 
Иң көнбайыш нөктә — Шмидт утрауындағы (көнсығыш оҙонлоҡтың 90° 4' 42.95") исемһеҙ мороно.
 
Иң көнсығыш нөктә — в районе мыса База на острове Кесе Таймыр утрауындағы (көнсығыш оҙонлоҡтың 107° 45' 55.67") База мороны районында. ТөнъяҡТөньяҡ һәм көнъяҡкөньяҡ нөктәләре араһы — 380 километр. ә көнбайышынан көнсығыш нөктәһенә тиклем арауыҡ — 404 километр.
 
== Рельефы ==
ТөнъяҡТөньяҡ ЕренеңЕрҙең 47 % проценты (17,5 тыс. км²) майҙаны боҙлоҡ менән ҡапланған. Яр һыҙатының 14 % проценты тирәһе боҙлоҡтарға тура килә. Ул ярҙар бик текә һәм 30 метр<ref name="ка">[https://web.archive.org/web/20020731064946/http://kapustin.boom.ru/journal/zubovskoy.htm К истории картографирования центральной части советской Арктики — Kapustin-Arctica Antarctica philatelia].</ref> бейеклеккә етә.
 
Бөтәһе,Архипелагта архипелагтабөтәһе 20 дәүҙур боҙлоҡ бар. Утрауҙарҙағы максималь бейеклек: Октябрь Революцияһы утрауында — 965 , Большевик утрауында — 935, Комсомолец утрауында — 781 , Пионер утрауында — 382, Шмидт утрауында 315 метр.
 
Заман ҡоролмалары ярҙамында асыҡланған был күрһәткестәр тәүге карталарҙа бирелгәненән ныҡ айырыла.
 
Иң күп боҙлоҡтар Октябрь Революцияһы утрауында (7) . Унан һуң Большевик утрауында — 6, четыре на острове Комсомолец утрауында — 4, Пионер утрауында — 2, Шмидт утрауында берәү. Был утрауҙарҙағы боҙлоҡтар барыһы ла көмбәҙгә оҡшаған түбәле, бирләүҙәре һөҙәк. Текә урындары боҙлоҡтарҙың итәгендә генә осрай.
 
Боҙлоҡтар диңгеҙгә сыҡҡан ерҙәр йыш ҡына айсбергтар яһалыусы урын да булып торалар. Иң әүҙем айсберг яһала торған урын булып Комсомолец утрауындағы Фәндәр Академияһы боҙлоғоның көнсығыш (Кренкель бухтаһы) һәм көньяҡ яры тора.
 
Шулай уҡ, Октябрь революцияһы утрауындағы Матусевич фьорд районының Русанов боҙлоғо ла айсбертарҙың күпләп яһала торған урыны.
 
Айсбергтар яһалып тороу арҡаһында яр һыҙаты йыл эсендә бер километр тирәһенә үҙгәреп тора.
 
Айсбергтарҙың оҙонлоғо, ғәҙәттә, ике километрҙан ашыу түгел. Шулай ҙа, [[1953 йыл]]да теркәлгән бер айсбергтың оҙонлоғо 12 км булған, киңлеге 4 километрға еткән .
 
Утрауҙарҙың боҙ япмаған өлөштәрен күп һанлы таш һибелмәләре биләй. Большевик утрауында улар майҙандың өстән бер өлөшөнә етә яҙа<ref name="ка" />.
 
ТөнъяҡТөньяҡ Ерҙең яңы эшләнгән карталарында бығаса билдәле булмаған күл һәм йылғалар системаһы теркәлгән.
 
Архипелагтың туғыҙ йылғаһының оҙонлоғо 20 километрҙан ашыу. Шуларҙан Комсомолец утрауында: Озёрная — 64 һәм Ушакова — 58 километр оҙонлоҡта. Большевик утрауында 50 километр самаһы оҙонлоҡтағы Тора һәм 45 километр оҙонлоҡтағы Скалистая йылғалары аға . Төнъяҡ Ерҙең йылғалары шаршылы һәм ярһыу. Миҙгелгә һәм һауа торошо үҙгәреүенә ҡарап, киңлектәре һәм тәрәнлектәре төрлөсә була. Йәй уртаһында, көслө итеп ҡар иреү башланыу менән улар ифрат тулы һыулы булып китәләр. Башҡа ваҡытта улар 1 м тәрәнлектән уҙмай. Йылғалар сентябрҙән июлгәсә тиклем боҙ менән ҡапланған була .
 
Күлдәр үтә ҙурҙан түгел. Күбеһенең майҙаны 3 км2 артмай тиерлек. Иң ҙур күл — Спартаковский. Большевиктар утрауында урынлашҡан. Майҙаны яҡынса — 60 км2.
 
== Климат ==
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Утрауҙарҙа арктик диңгеҙ климаты Уртаса йыллыҡ температура −14 °C<ref name="фор">[http://forpost-x.com.ua/arabeski/severnaya-zemlya-chast-ii/ Северная Земля. Часть II].</ref>. Минималь температура ҡышын −47 °C. Йыш ҡына көслө дауыллы елдәр 40 м/сек<ref name="амир">[http://amirov-marat.com/view_article.php?id=10 Куропатка полярная — сайт о жизни на арх-ге Северная Земля].</ref>-ҡа етә.
 
Юл 98 ⟶ 80:
Архипелаг утрауҙарының боҙҙан азат участкаларын да ла, үҫемлектәр донъяһы байҙан түгел. Большевиктар утрауы биләмәләрендә , арктик тундра алып торған майҙан 10%-тан үтмәй. , Алыҫ төньяҡҡа киткән һайын был күрһәткес кәмей бара. Октябрь Революцияһы утрауында тундраға бары тик 5 % кенә тура килә. Комсомолец утрауында, ғөмүмән, үҫемлектәр бөтөнләй юҡ. Бында продуценттарҙың төп өлөшөн, башлыса лишайниктар, үҫемлектәрҙән мүктәр генә тәшкил итә. С[[Сәскәле үҫемлектәр|әскәле]]<nowiki/>ләрҙән бары — төлкөғойроҡ, , поляр мәк, таштишәр, крупка (әүернә сәскәлеләр ғәиләһенән) генә осрай . [[Урман]] юҡ.
 
Утрауҙың хайуандар донъяһы байыраҡ. Ҡоштарҙан [[Ҡуян ябалағы|поляр өкө]], [[Сәпсәү һымаҡтар|к]]<nowiki/>өйөлдө, а[[Аҡбаш турғай|ҡбаш турғай]], аҡ аҡсарлаҡ<ref>''Волков А. Е., Придатко В. И.'' Материалы по биологии белой чайки (Pagophila eburnea) на Архипелаге Северная Земля / Арктические тундры Таймыра и островов Карского моря. — М.: РАН/ИПЭЭ, 1994. — Т. 1. — С. 207—222.</ref>, алһыу аҡсарлаҡ, диңгеҙ аҡсарлаҡтары, аңрағош,, бургомистр, моевка, эяла ([[Эяла|морянка]]) һәм сарлаҡ тереклек итә. Һирәгерәк гага, [[Гагаралар|гагара]], [[Аҡ ағуна|аҡ куропатка]], [[Аҡсарлаҡ|көмөш аҡсарлаҡ]] һәм һәнәк ҡойроҡ аҡсарлаҡ (вилохвостая чайка) осрай. Һөтимәрҙәрҙән аҡ айыу, материктан инеүсе ҡырағай төньяҡ боланы, аҡ төлкө, [[бүре]], тоҡор сысҡан һәм башҡа ваҡ [[кимереүселәр]] осрай. Яр буйы һыуҙарында нерпа, гренландия тюлены, белуха, морж тереклек итә (шул иҫәптән Лаптев диңгеҙе эндемиктары— лаптев моржы(Odobenus rosmaruslaptevi)) һәм лахтак.
 
== Әҙәбиәт ==
Вениамин Кавериндың «Ике капитан» тип аталған романында ТөнъяҡТөньяҡ Ерҙе Вилькицкийҙан ярты йыл алдараҡ Катяның атаһы Иван Татаринов аса. Ләкин хаттары барып етмәй һәләк була һәм билдәлелек ала алмай.
 
== Шулай уҡ ==
Юл 107 ⟶ 89:
 
== Иң ҙур утрау ==
{{See also|ТөнъяҡТөньяҡ Ер архипелагындағы утрауҙар исемлеге&nbsp;}}
* Большевик
* Комсомолец
Юл 118 ⟶ 100:
* Найдёныш
 
== ЛитератураӘҙәбиәт ==
* ''Белов М. И.'' По следам полярных экспедиций. — Л.: Гидрометеоиздат, 1977. — 144 с.: ил[http://www.polarpost.ru/Library/Belov-Po_sledam/text-po_sledam_expediciy-09.html].
* ''Саватюгин Л. М., Дорожкина М. В.'' Архипелаг Северная Земля: История, имена и названия. — СПб.: Наука, 2010. — ISBN 978-5-02-025389-6
* {{Китап|автор=[[Ушаков, Георгий Алексеевич|Ушаков Г. А.]]|заглавие=Остров метелей. По нехоженной земле|место=Л.|издательство=[[Гидрометеоиздат]]|год=1990|isbn=5-286-00409-1}}
* {{Китап|автор=[[Урванцев, Николай Николаевич|Урванцев Н. Н.]]|заглавие=На Северной Земле|издание=2-е изд.|место=Л.|год=1969}}
 
== Иҫкәрмәләр ==
= =
{{иҫкәрмәләр}}
* Примечания ==
{{примечания}}
 
== СсылкиҺылтанмалар ==
* {{Из БСЭ}}
* [http://forpost-x.com.ua/arabeski/severnaya-zemlya-chast-i-1/ Северная Земля] — история открытия архипелага
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Төньяҡ_Ер» битенән алынған