Төньяҡ Ер: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
'''Төнъяҡ Ер''' (1926 йылға тиклемге атамаһы  — '''Импера́тор Никола́й II Ере''') — Төнъяҡ Боҙло   [[Төньяҡ Боҙло океан|  океан]]<nowiki/>дағы  архипелаг. Административ бүленеш буйынса     [[Красноярск крайы|Красноярск кра]]<nowiki/>йының Таймыр (Долган-Ненец) муниципаль районына инә.
 
Архипелаг майҙаны   37 тыс. км² тирәһе. Архипелагта кеше йәшәмәй..
 
== Тарихы  ==
[[Файл:1913-map-arctic.png|слева|мини|Исследование островов Гидрографической экспедицией 1913 г.]]
Архипелаг [[1913 йыл|1913 й]]<nowiki/>ылдың 4 сентябрендә   Борис Вилькицкий етәкселегендәге  гидрографик экспедиция  (1910—1915)  тарафынан  асылған. Башта экспедиция ағзалары архипелагҡа    «Тайвай» (  экспедиция боҙватҡыстары:  «Таймыр» һәм  «"Вайгач»"тың тәүге ижегенән алып)  тигән атама бирә.
 
Импера́тор Никола́й II Ере тигән рәсми атама   архипелагҡа 1914 йылдың 10 (23) ғинуарында  бирелә ( диңгеҙ министрының <ref name="pravo">[http://www.rusk.ru/st.php?idar=800549 По праву истории] // Московский журнал, 2001.</ref>   14 номерлы фарманы).
 
Кем башлап бындай тәҡдим индергәне билдәһеҙ. Шулай ҙа,  Борис Вилькицкийҙың  был  фарман яҡлы  (№  14 номерлы фарман сыҡҡанға тиклем дә, унан һуң  ике тиҫтә йыл үткәс тә<ref>{{статья|автор=[[Вилькицкий, Борис Андреевич|Вилькицкий Б.&nbsp;А.]]|заглавие=Земля Императора Николая II|издание=[[Возрождение (газета)|Возрождение]]|тип=газета|место=Париж|год=1934|номер=3140}}</ref><ref name="razdor">[http://www.rg.ru/2007/05/29/reg-enisey/ostrov.html Острова раздора].</ref><ref>[http://www.polarpost.ru/Library/Kupetskiy/text-nikolay2.html Тайвай — Земля Николая Второго].</ref>)  булғаны билдәле.
 
Башта архипелаг бер утрау икән тип уйлайҙар.
 
Сергей Ушаковтың 1930 йылдарҙағы экспедицияһы архипелагта  ентекле тикшереү үткәрә.  
 
Экспедиция составына радист Василий Ходов һәм Яңы ер  сәнәғәтсеһе Сергей Журавлёв  инә.
 
Ғилми етәксе   геолог Николай Урванцев  була.   Яҡынса 11 мең квадрат километр  үтеп,  26.700 кв.  км ² майҙанда   инструменталь төшөрөү  үткәреп,   архипелагтың тәүге теүәл  картаһын төҙөйҙәр.
 
[[1926 йыл|1926 йылд]]д<nowiki/>ың  11 ғинуарында Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты Президиумы үҙенең   186 номерлы ҡарары менән  "Император Николай II Ере " тигән атаманы  "«Т'''өньяҡ Ер'''"» тигәнгә алмаштыра. Ә
"Император Николай II Ере "«,  "Кесе„Кесе Таймыр"Таймыр“ ( Цесаревич Алексей утрауы) һәм "Старокадомский" „Старокадомский“ утрауҙар төркөмөнә  "Таймыр„Таймыр архипелагы"архипелагы“ тип исем бирә.
 
  Һуңынан, [[1931 йыл|1931]]—[[1933 йыл|1933]]  йылдарҙа, архипелаг составында тағын  утрауҙар  барлығын асыҡлай. Утрауҙар  башлап асыусы  совет  тикшерененеүселәре Николай Урванцев һәм Ушаков Георгий  тарафынан Пионер, Комсомолец, Большевик, Октябрь революцияһы, Шмидт тигән атама алалар.   Архипелагтың үҙен  иң ҙур утрауы  исеме менән нарыҡлайҙар..
 
== Урынлашыуы ==
Төнъяҡ Ер  Төнъяҡ Боҙло океандың үҙәк өлөшөндә урынлашҡан.
 
Көнбайыштан архипелаг ярҙарын  омывают воды [[Кара диңгеҙе|Карск]]  диңгеҙе һыуҙары йыуа. Көнсығыштан  [[Лаптевтар диңгеҙе|  Лаптев]]  диңгеҙе  сикләй.
 
Красноярск крайының континенталь өлөшөнән Төнъяҡ Ер   130 километр оҙонлоғондағы Вилькицкий  боғаҙы айырып тора.
 
Боғаҙҙың киңлеге иң тар ерендә   (Челюскин  мороно  менән Большевик утрауы ярҙары янындағы  Транзе утрауының көнъяҡ осо араһы)  — 56 км.
 
Материктан иң алыҫ нөктә    Шмидт  утрауындағы Земляной мороно. Ул  Таймыр  ярымутрауынан  470 километр алыҫлыҡта ята.
 
Утрауҙарҙың иң төнъяҡ нөктәһе  — Комсомолец  утрауындағы  (төнъяҡ киңлектең 81° 16' 22.92"»)  Арктика мороны. Унан   [[Төньяҡ полюс|Төнъяҡ  полюс]]<nowiki/>ҡа тиклем 990,7 км. Шуға ла, был морон    арктик экспедицийлар <ref>{{cite web|url=http://www.nat-geo.ru/article/385/?fulltext=1|title=Арктический кошмар|author=Маргарита Дель Джудиче.|publisher=[[National Geographic (журнал)|National Geographic]] — Россия|date=15.09.2011|accessdate=2012-09-04|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BTWRV7LX|archivedate=2012-10-17}}</ref>  өсөн старт урыны булып хеҙиәт итә.
 
Иң көнъяҡ нөктә  — Большевик утрауындағы (төнъяҡ киңлектең 77° 55' 11.21")  Неупокоев мороно   .
 
Иң көнбайыш нөктә Шмидт  утрауындағы( көнсығыш оҙонлоҡтың 90° 4' 42.95" ) исемһеҙ мороно.
 
Иң көнсығыш нөктә  — в районе мыса База на острове Кесе Таймыр утрауындағы (көнсығыш оҙонлоҡтың 107° 45' 55.67"  ) База мороны районында.  Төнъяҡ һәм көнъяҡ нөктәләре араһы  — 380 километр. ә көнбайышынан көнсығыш нөктәһенә тиклем арауыҡ  — 404 километр.
 
== Рельефы ==
Төнъяҡ Еренең 47  % (17,5 тыс. км²) майҙаны боҙлоҡ менән ҡапланған. Яр һыҙатының 14  % тирәһе боҙлоҡтарға тура килә. Ул ярҙар бик текә һәм  30 метр<ref name="ка">[https://web.archive.org/web/20020731064946/http://kapustin.boom.ru/journal/zubovskoy.htm К истории картографирования центральной части советской Арктики — Kapustin-Arctica Antarctica philatelia].</ref>  бейеклеккә етә.
 
Бөтәһе, архипелагта  20 дәү боҙлоҡ бар. Утрауҙарҙағы максималь бейеклек:  Октябрь Революцияһы утрауында  — 965 ,  Большевик утрауында   — 935,   Комсомолец  утрауында  — 781 ,   Пионер  утрауында  382,   Шмидт  утрауында  315 метр.
 
Заман ҡоролмалары  ярҙамында асыҡланған был күрһәткестәр тәүге  карталарҙа  бирелгәненән ныҡ айырыла.
 
Иң күп боҙлоҡтар Октябрь  Революцияһы утрауында (7) . Унан  һуң Большевик  утрауында  — 6, четыре на острове Комсомолец утрауында — 4,  Пионер утрауында —  2, Шмидт  утрауында  берәү. Был утрауҙарҙағы боҙлоҡтар барыһы ла көмбәҙгә оҡшаған түбәле, бирләүҙәре һөҙәк.  Текә урындары  боҙлоҡтарҙың итәгендә  генә осрай. 
 
Боҙлоҡтар  диңгеҙгә сыҡҡан ерҙәр  йыш ҡына айсбергтар яһалыусы урын да булып торалар.   Иң әүҙем  айсберг яһала торған урын булып    Комсомолец утрауындағы Фәндәр Академияһы боҙлоғоның  көнсығыш (Кренкель бухтаһы) һәм көньяҡ яры тора.
 
Шулай уҡ,   Октябрь революцияһы утрауындағы Матусевич фьорд районының Русанов боҙлоғо ла айсбертарҙың күпләп яһала торған урыны.   
 
Айсбергтар яһалып тороу арҡаһында  яр һыҙаты  йыл эсендә  бер километр тирәһенә  үҙгәреп  тора. 
 
Айсбергтарҙың оҙонлоғо, ғәҙәттә,  ике километрҙан ашыу түгел. Шулай ҙа,   [[1953 йыл|1953 йылда]]да теркәлгән бер айсбергтың оҙонлоғо 12  км  булған,  киңлеге  4 километрға еткән  .
 
Утрауҙарҙың боҙ япмаған өлөштәрен күп һанлы таш һибелмәләре биләй.  Большевик утрауында улар майҙандың өстән бер өлөшөнә етә яҙа <ref name="ка" />.
 
Төнъяҡ Ерҙең яңы эшләнгән карталарында бығаса билдәле булмаған күл һәм йылғалар   системаһы теркәлгән.
 
Архипелагтың туғыҙ йылғаһының оҙонлоғо 20 километрҙан ашыу. Шуларҙан Комсомолец утрауында: Озёрная  — 64  һәм Ушакова  — 58 километр оҙонлоҡта. Большевик утрауында  50 километр самаһы оҙонлоҡтағы Тора   һәм  45  километр оҙонлоҡтағы Скалистая йылғалары аға . Төнъяҡ Ерҙең    йылғалары  шаршылы һәм ярһыу.  Миҙгелгә һәм һауа торошо үҙгәреүенә ҡарап, киңлектәре  һәм тәрәнлектәре төрлөсә була. Йәй уртаһында, көслө итеп ҡар иреү  башланыу менән  улар ифрат тулы  һыулы булып китәләр.  Башҡа ваҡытта улар  1  м тәрәнлектән  уҙмай.  Йылғалар   сентябрҙән июлгәсә тиклем боҙ менән ҡапланған була  .
 
Күлдәр үтә ҙурҙан түгел. Күбеһенең майҙаны 3 км2   артмай тиерлек. Иң ҙур күл  — Спартаковский.  Большевиктар утрауында урынлашҡан.  Майҙаны яҡынса  — 60  км2. 
 
== Климат ==
87 юл:
 
 
Утрауҙарҙа  арктик диңгеҙ климаты   Уртаса йыллыҡ температура -14 −14 °C<ref name="фор">[http://forpost-x.com.ua/arabeski/severnaya-zemlya-chast-ii/ Северная Земля. Часть II].</ref>. Минималь температура ҡышын −47  -47 °C. Йыш ҡына көслө дауыллы елдәр 40 м/сек<ref name="амир">[http://amirov-marat.com/view_article.php?id=10 Куропатка полярная — сайт о жизни на арх-ге Северная Земля].</ref>-ҡа етә.
 
Йәйен  иң юғары температура   +6,2 °C-ҡа тиклем күтәрелә. Ғинуарҙа уртаса температура  -28−28-тан  -30−30 °С-ҡа тиклем, июлдә 0-дән  °C  араһында тирбәлә <ref name="гео">[http://geography.kz/slovar/severnaya-zemlya/ Северная Земля].</ref>.
 
Йыллыҡ яуым-төшөм 200  мм -ҙан  500-гә тиклем. Башлыса йәйгә тура килә. Августа улар максимумға етә. Өҫтәүенә, яуым-төшөмдөң күп өлөшө Төньяҡ Ерҙең төньяҡ-көнбайыш өлөшөнә тура килә  . 15  см тәрәнлектә мәңгелек боҙлоҡ ята.
 
  Оҙайлы поляр төндәре осоронда  көслө йылылыҡ нурланышы һөҙөмтәһендә юғалтыуҙар бик ҙур. Шуға күрә был ваҡытта  ер өҫтөндә температура (октябрҙән мартҡа тиклем аралыҡта ) бик түбән; мәҫәлән,  ғинуарҙа  — мартта уртаса температура  -31−31,2  °C -тан -31−31,8  °C тирәһендә тирбәлә.   Арктик һауа  утрауҙар тапҡырында көслөрәк һыуына.
 
== Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы ==
  Архипелаг утрауҙарының боҙҙан азат участкаларын да ла,  үҫемлектәр донъяһы байҙан түгел.  Большевиктар утрауы  биләмәләрендә , арктик  тундра  алып торған  майҙан  10 %-тан үтмәй. , Алыҫ төньяҡҡа киткән һайын был күрһәткес  кәмей бара.  Октябрь Революцияһы утрауында   тундраға   бары тик 5  % кенә тура килә.  Комсомолец утрауында, ғөмүмән, үҫемлектәр бөтөнләй юҡ. Бында продуценттарҙың төп өлөшөн , башлыса лишайниктар,  үҫемлектәрҙән  мүктәр генә   тәшкил итә. С[[Сәскәле үҫемлектәр|әскәле]]<nowiki/>ләрҙән бары  — төлкөғойроҡ, , поляр мәк, таштишәр, крупка (әүернә сәскәлеләр ғәиләһенән) генә осрай  . [[Урман]] юҡ.
 
  Утрауҙың хайуандар донъяһы байыраҡ. Ҡоштарҙан   [[Ҡуян ябалағы|поляр өкө]], [[Сәпсәү һымаҡтар|к]]<nowiki/>өйөлдө, а[[Аҡбаш турғай|ҡбаш турғай]], аҡ аҡсарлаҡ<ref>''Волков А. Е., Придатко В. И.'' Материалы по биологии белой чайки (Pagophila eburnea) на Архипелаге Северная Земля / Арктические тундры Таймыра и островов Карского моря. — М.: РАН/ИПЭЭ, 1994. — Т. 1. — С. 207—222.</ref>, алһыу аҡсарлаҡ, диңгеҙ аҡсарлаҡтары, аңрағош,, бургомистр, моевка, эяла ([[Эяла|морянка]]) һәм сарлаҡ  тереклек итә.  Һирәгерәк  гага, [[Гагаралар|гагара]], [[Аҡ ағуна|аҡ куропатка]], [[Аҡсарлаҡ|көмөш аҡсарлаҡ]] һәм һәнәк ҡойроҡ  аҡсарлаҡ ( вилохвостая чайка)   осрай.  Һөтимәрҙәрҙән  аҡ айыу,  материктан инеүсе ҡырағай  төньяҡ боланы, аҡ төлкө,  [[бүре]], тоҡор сысҡан һәм башҡа ваҡ [[кимереүселәр]]  осрай. Яр буйы һыуҙарында   нерпа, гренландия тюлены , белуха, морж тереклек итә (шул иҫәптән  Лаптев диңгеҙе эндемиктары—  лаптев  моржы( Odobenus rosmaruslaptevi)) һәм лахтак.
 
== Әҙәбиәт. ==
   Вениамин Кавериндың "«Ике капитан"» тип аталған романында  Төнъяҡ Ерҙе   Вилькицкийҙан ярты йыл алдараҡ Катяның атаһы  Иван Татаринов аса. Ләкин  хаттары барып етмәй һәләк була һәм билдәлелек ала алмай.
 
== Шулай уҡ ==
* Нина Петровна Демма  — беренсе урыҫ поляр  тикшеренеүсеһе. 1932-19341932—1934 йылдарҙа Төньяҡ  Ерҙә ҡышлауға  етәкселек итә.
 
== Иң ҙур утрау ==
110 юл:
* Большевик
* Комсомолец
*  Крупская  утрауы  утрауы
*  Октябрь Революцияһы  утрауы
*  Старокадомский  утрауы
*  Шмидт  утрауы
* Пионер
* Кесе  Таймыр
* Найдёныш
 
124 юл:
* {{Китап|автор=[[Урванцев, Николай Николаевич|Урванцев Н. Н.]]|заглавие=На Северной Земле|издание=2-е изд.|место=Л.|год=1969}}
 
== =
* Примечания ==
{{примечания}}
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Төньяҡ_Ер» битенән алынған