Башҡорт ғәскәре (1917—1919): өлгөләр араһындағы айырма

|страна = [[Файл:Флаг башкирБашкурдистана.png|22px|border]][[1917]] — [[1919]]<br />{{Флаг РСФСР}} [[1919]] — [[1920]]

|тип = [[Ҡоро ер ғәскәрҙәре|ҡоро ер ғәскәрҙәре]]

'''Башҡорт ғәскәре''' — [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә Башҡорт съезы]]нда ойошторолған һәм [[Башҡорт Хөкүмәте|Башҡорт Хөкүмәте]]нә буйһонған хәрби формированиеһы.

Башҡорт Үҙәк Шураһы [[Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]] башынан алып үҙенең нейтралитеты тураһында бер нисә мәртәбә хәбәр итә:<blockquote class="">«Беҙ большевиктар ҙа, меньшевиктар ҙа түгел, беҙ тик башҡорттар ғына. Ҡайһы яҡта беҙ булырға тейеш? Бер яҡта ла түгел. Беҙ үҙ яғыбыҙҙа… Ике миллионлы башҡорт халҡы ошондай әһәмиәтһеҙ сәйәси мәрәкәлә уйынсыҡ була алмай..»</blockquote>Әммә 1918 йылдың 16- сы февраленән 17 — се февралгә ҡараған төндә Ырымбур Мосолман Хәрби — Революцион комитеты частары (МВРК) Башҡорт Хөкүмәтенең 7 ағзаһы ([[Мутин Илдархан Ибраһим улы|И. М. Мутин]],[[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы| А. Н. Йәғәфәров]],[[Мирасов Сәғит Ғөбәйҙулла улы| С.Ғ. Мирасов]], [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә.- З. Вәлидов]],[[Айытбаев Ғәлиәхмәт Ямалетдин улы| Ғ. Я. Айытбаев]], [[Әҙеһәмов Абдулла Камалетдин улы|А. К. Әҙеһәмов]], И. Сәлихов) ҡулға алынғандан һуң нейтралитет тураһындағы ҡарар үҙгәрә. 1918 йылдың 2 мартында [[Баймаҡ]]та [[Самуил Моисеевич Цвиллинг|С. М. Цвиллинг]] фарманына ярашлы Баймаҡ эшсе — депутаттар советы вәкилдәре иректә ҡалған Башҡорт хөкүмәтәнең башҡа ағзаларын да ҡулға алалар. 1918 йылдың 4 мартында Ә. Б. Ҡарамышев етәкселендәге башҡорт отрядтары Баймаҡты ҡамауға алалар. Улар Башҡорт хөкүмәте ағзаларын азат итеүҙе талап итә, әммә 6 мартта Ырымбурҙан килгән ҡыҙылармеецтар отряды ҡамауҙы кире ҡаға. 7 мартта эшселәр һәм ҡыҙылармеецтар хөкөмө буйынса Башҡорт хөкүмәтенең ике ағзаһы һәм автономияның хакимиәт органдарының башҡа вәкилдәре атып үлтерелә.

1918 йылдың 5 мартында Ырымбур губерна революцион комитеты бөтә башҡорт улустарына ҡәтғи характерҙағы телеграмма ебәрә: <blockquote class="">«Башҡорттар … үҙ отрядтарын офицерҙар, юнкерҙар һәм төрлө ҡәбәхәттәр менән Совет халыҡ власына ҡаршы ойошторалар. Атаман [[Дутов Александр Ильич |Дутов]]ҡа революцияға ҡаршы көрәш алып барырға ярҙам иткән элекке Башҡорт өлкә советы ревкомы ҡарарына ярашлы ҡулға алынды. Ревком бөтә башҡорттарға һәм уларҙың ойошмаларына кисектермәҫтән ҡоралһыҙланырға, барлыҡ ҡоралдарын урындағы советтарға һәм ҡыҙылгвардиясыларға тапшырырға; бөтә йәшенеп йөрөгән…офицерҙарҙы һәм юнкерҙарҙы тотоп бирергә, юлбаҫарса һөжүмдәрҙе туҡтатырға бойора. Әгәр өс көн эсендә был талап үтәлмәһә, Ревком ҡулға алынған Өлкә советын атып үлтерәсәк, һәм Совет власына ҡаршылыҡта шик уятҡан бөтә башҡорт ауылдары ер йөҙөнән артиллерия һәм пулеметтар менән юҡ ителәсәк».</blockquote> 1918 йылдың 3 апрелендә [[Ҡарамышев Әмир Батыргәрәй улы|Ә. Б. Ҡарамышев]] етәкселендәге берләшкән башҡорт отрядтары һәм казактар Ырымбур төрмәһенән Башҡорт Хөкүмәте ағзаларын азат итәләр.

1918 йылдың 11 октябрендә Башҡортостан Хөкүмәте Башҡорт ғәскәри идаралығы тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуя. Идаралыҡ [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәре]]неңғәскәренең ойоштороуы һәм ҡоролошо менән шөғөлләнә. Шулай уҡ уның ҡарамағына офицер составы һәм финанс ресурстары бирелә. Идаралыҡ административ хөкөм, мобилизация һәм хужалыҡ бүлектәренән тора. [[Башҡорт айырым корпусы]]ның штабы иғлан ителә, ә Башҡорт хәрби советы кәңәшмә органы булараҡ республика хөкүмәте янында ҡалдырыла<ref>[http://guides.rusarchives.ru/browse/gbfond.html?bid=122&fund_id=438668 Войсковое хакимлығы Хөкүмәте Башҡурдистан]</ref>.

1919 йылдың 21 февралендә [[Темәс]] ауылында[[Бөтә Башҡорт хәрби съезы| I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]] уҙа. Унда ҡатнашҡан [[Башҡорт Хөкүмәте]] ағзалары һәм башҡорт полктарынан эскадрон һәм роталарҙың дөйөм йыйылыштарында һайланған 92 делегат ҡатнаша. Үҙенең сығышында [[Ҡарамышев Гәрәй Батыргәрәй улы|Гәрәй Ҡарамышев]] түбәндәгеләрҙе әйтә<ref><span class="citation">''В. Г. Азнагулов, Хәмитова З. Г.''&#x20;[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf Башҡортостанда Парламентаризм: тарих һәм хәҙерге заман].&#x20;— Өфө: ГРИ «Башҡортостан», 2005.&#x20;— 304&#x20;с.</span></ref>:<blockquote class="">«Башҡорттар күп мәртәбә ҡулдарына ҡорал тотоп үҙ азатлығы өсөн көрәштеләр, һәм урыҫ тарихсылары башҡорттарҙың һәр ошондай сығышын „бола“ („бунт“) тип исемләүендә уларҙың ғәйебе юҡ. Үҙбилдәләнеше өсөн ошо аҙаҡҡы ынтылыштары иҫәп буйынса 88-се „бола“ булып тора».</blockquote>I Бөтә Башҡорт хәрби съезы Башҡорт ғәскәренең һәм бөтә Башҡортостандың Совет власы яғына күсеүен рәсми рәүештә нығыта. Уның һөҙөмтәләре буйынса республиканың беренсе совет хөкүмәте — [[Башҡортостандың Хәрби - революцион комитеты|Башҡорт революцион Комитеты —]] булдырыла.

РККА-ның 1-се армия командованиеһының күсеү шарттарын боҙоуы һәм репрессияларҙың күбәйеүе, башҡорттарҙы Колчактың Урыҫ армияһы составына (1-се Башҡорт уҡсылар полкының 2-се батальоны, һәм 2-се Башҡорт кавалерия полкының 3-сө эскадроны) алып килә. Совет командованиеһының шәхси хәүефһеҙлек вәғәҙә итеүенән һуң уларҙың бер өлөшө кире ҡайта һәм Башҡорт айырым кавалерия бригадаһынының ([[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]] һәм башҡаларҙың отрядтары) төп рәттәренә инә. Башҡорт ғәскәренең ике мең элекке хәрбиҙәре (лидерҙары — [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|Мөхәммәт-Ғәбделхәй Ҡорбанғәлиев]] һәм [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Галимйән Таған]]) [[1920]]—[[1922 йыл]]дарҙа [[Алыҫ Көнсығыш|Алыҫ Көнсығыш]]та аҡ эмиграцияға ҡушылалар.

{{начало цитаты}}3) Башҡорт ғәскәрҙәре Совет ғәскәрҙәренә ҡаршы хәрби ғәмәлдәрҙе кисекмәҫтән туҡтаталар һәм үҙ ҡоралын Колчак — Дутовҡа һәм [[Совет Рәсәйе|Совет Рәсәйе]]нең башҡа дошмандарына ҡаршы боралар, Совет командованиеһының күрһәтмәләренә буйһоналар йәки Совет Рәсәй ғәскәрҙәре биләгән территорияһына күсәләр; шул уҡ ваҡытта бындай осраҡтарҙа Совет армияһы командованиеһы күрһәткән районға күсеү тураһында артабан тулыһынса уртаҡ фекергә килешкәнгә тиклем, башҡорт хөкүмәте армия буйынса тейешле фарман сығара.

Комбриг [[Мортазин Муса Лот улы |Муса Мортазин]] фекеренсә, Ҡыҙыл Армия яғына күскәндән һуң Башҡорт ғәскәре Совет Армияһының артабанғы стратегик уңыштарына бик мөһим көс һалды.

РСФСР — ҙың Революцион — хәрби советы рәйесе Л. Д. Троцкийҙың 1919 йылдың 7 октябрендәге фарманы буйынса [[Петроград|Петроград]]та Көнсығыш һәм Көньяҡ фронттарынан килгән хәрби частарҙың базаһында [[Башҡорт ғәскәрҙәре төркөмө|Башҡорт төркөмө ғәскәрҙәре]] ойошторола. Төркөм командующийы итеп [[Әлишев Хәлил Фәйзрахман улы|Х. Ф. Әлишев]] билдәләнә.