Бойҙай: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
39 юл:
 
'''Бойҙай''' ({{lang-la|Tríticum}}) —{{bt-ruslat|ҡыяҡлылар|Poaceae}} ғаиләһенән бер йыллыҡ үлән-үҫемлек, күп илдәрҙә, шул иҫәптән Рәсәйҙә күпләп сәселгән иген культураһы.
Бойҙай — бик боронғо культуралы үҫемлек. Иң мөһим иген культураһы. Уны 10 мең йылдан ашыу үҫтерәләр. Бойҙай бөртөктәрен кешенең тәүге йәшәгән урындарын ҡаҙығанда һәр ваҡыт табалар. Египет фирғәүендәренең пирамидаларында ла хәҙерге бойҙайға оҡшаған бойҙай бөртөктәрен тапҡандар.
 
Бойҙайҙан етештерелгән он икмәк бешереүгә, макарон һәм кондитер изделиеларын етештереүгә китә. Байҙай мал аҙығы булараҡ та ҡулланыла, һыра һәм араҡы етештереү рецептарына инә.
Юл 44 ⟶ 45:
== Ботаник тасуирлама ==
{{Биофото|391 Triticums L.jpg|left|Бойҙай төрҙәре. {{Бот.илл.|Маскле}}|color=lightgreen}}
Бер йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 40-150 см-ға етә. Һабағы  — һалам. Унда быуындар яҡшы күренеп тора.
Еңсәһе төбөнә тиклем бүлгеләнгән, осо элмәкле, телсәһе 0,5—2 (3) мм оҙонлоҡта, ярыла, ғәҙеттә яланғас. Япрағы 3—15 (20) мм киңлектә, ғәҙәттә тар-оҙон булалар.
 
Бер үҫемлектән- 2—4-тән алып 12-гә тиклем һәм унан да күберәк һабаҡ үҫеп сыға.
Үҫтереү өсөн 2 төрө бар: йомшаҡ һәм ҡаты бойҙай.
Ужым бойҙайы көҙ көнө, һабан бойҙайы яҙ сәселә. Ҡышҡы шарттарға яраҡлаштырылған һәм ҡоролоҡҡа сыҙам булған ужым бойҙайын үҫтергәндә уртаса тәүлек температураһы 21 С булыуы мөһим, вегетация осоро көҙөн 45-50 тәүлек, яҙын 75-100 тәүлек. Һабан бойҙайы өсөн уртаса тәүлек температураһы 13С булыуы мөһим, вегетация осоро 75-100 тәүлеккә һуҙыла.
 
ЕңсәһеЯпраҡ еңсәләре яҡшы үҫешкән, төбөнә тиклем бүлгеләнгән, осо элмәкле,. телсәһеТелсәһе 0,5—2 (3) мм оҙонлоҡта, ярыла, ғәҙеттә яланғас. Япрағы 3—15 (20) мм киңлектә, ғәҙәттә тар-оҙон булалар.
Бойҙайҙы үҫтереү өсөн уңдырышлы тупраҡ, сүпһеҙ баҫыу кәрәк. Арыштан айырмалы булараҡ, бойҙай ҡара тупраҡта яҡшыраҡ үҫә. Күпселек бойҙай төрҙәренең туған ере — Казказ аръяғы илдәре.
 
Бойҙайҙың япраҡтары тар (3—15 (20) мм киңлектә), оҙон, параллель һеңерсәле.
 
Сәскәлеге — ҡатмарлы башаҡ. Ул күп һандағы башаҡсаларҙан тора. һәр башаҡтың үҙәгендә ике башаҡ ҡабығы, ә улар араһында 2-нән 7-гә тиклем сәскә була.
 
Бойҙай сәҫкәһе ҡыяҡлылар сәскәһенә хас төҙөлөшлө: унда 2 сәскә ҡабығы, 2 сәскә ярыһы, 3 һеркәс, ике емешлек ауыҙы булған бер емешлек бар.
 
Бойҙайҙың ябыҡ сәскәләре үҙ-үҙенән һеркәләнә. Емеше — бөртөксә.
 
Ер шарында бойҙайҙың 20-нән ашыу төрө иҫәпләнә. Һәр төрҙөң күп төрлө сорттары бар. Күпселек бойҙай төрҙәренең туған ере — Казказ аръяғы илдәре.
 
Бойҙайҙың иң әһәмиәтлеләре һәм беҙҙең илдә үҫтерелгәндәре ике төр: ҡаты бойҙай менән йомшаҡ бойҙай.
 
Ҡаты бойҙайҙың эндоспермы тығыҙ була. Әгәр уны киҫһәң, ул быяла һымаҡ ялтырап тора. Ҡаты бойҙайҙы иртә яҙ сәсәләр. Ул тупраҡҡа һәм климатҡа бик талапсан. Шуға күрә Рәсәйҙә ҡаты бойҙайҙы күбеһенсә көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыш райондарҙа, йылылыҡ һәм яҡтылыҡ күп, тупраҡ уңдырышлы булған ерҙәрҙә үҫтерәләр.
 
Ҡаты бойҙай бөртөгө эндоспермының сирек өлөшө тиерлек аҡһымдан тора, ул елемсә тип атала. Елемсәнең күп булыуы икмәк бешереүҙә, бигерәк тә макарон эшләгәндә бик юғары баһалана. Юғары сортлы аҡ икмәкте, бойҙай һәм манный ярмаһын, макарон аҙыҡтарын ҡаты бойҙай ононан әҙерләйҙәр.
 
Йомшаҡ бойҙай бөртөктәренең кәүшәк, онло эндоспермы аҡһымға ярлыраҡ. Йомшаҡ бойҙай тупраҡҡа һәм йылылыҡҡа артыҡ талапсан түгел. Уны бөтә ерҙә лә үҫтерәләр. Ул икмәк бешереү, кондитер аҙыҡтары әҙерләү өсөн ҡулланыла.
 
== Агротехникаһы ==
Рәсәйҙә ужым бойҙайы һәм яҙғы бойҙай үҫтерәләр. Яҙғы бойҙайҙы иртә яҙ сәсәләр. Йәй буйына ул өлгөрөп етә һәм уңыш бирә.
 
Яҙғы бойҙайы өсөн уртаса тәүлек температураһы 13°С булыуы мөһим. Вегетация осоро 75-100 тәүлеккә һуҙыла.
 
Ужым бойҙайын көҙ сәсәләр. Тиҙҙән шытымдар сыға, бойҙай төп йәйә һәм ҡар аҫтында ҡышлай. Яҙ ул үҫеүен дауам итә һәм йәй аҙағында өлгөрә.
 
Яҙғы бойҙайға ҡарағанда юғарыраҡ уңыш бирә һәм иртәрәк өлгөрә.
 
Ужым бойҙайы көҙ көнө, һабан бойҙайы яҙ сәселә. Ҡышҡы шарттарға яраҡлаштырылған һәм ҡоролоҡҡа сыҙам булған ужым бойҙайын үҫтергәндә уртаса тәүлек температураһы 21° С булыуы мөһим,. вегетацияВегетация осоро көҙөн 45-50 тәүлек, яҙын 75-100 тәүлек. Һабан бойҙайы өсөн уртаса тәүлек температураһы 13С булыуы мөһим, вегетация осоро 75-100 тәүлеккә һуҙыла.
 
Бойҙайҙан юғары уңыш алыу өсөн уны үҫтереү агротехникаһын теүәл үтәү мөһим. Уны үҫтереү өсөн уңдырышлы тупраҡ, сүпһеҙ баҫыу кәрәк.
 
Арыштан айырмалы булараҡ, бойҙай ҡара тупраҡта яҡшыраҡ үҫә. Тупраҡты яҡшы итеп эшкәртеп, тейешле миҡдарҙа органик һәм минераль ашламалар индерергә кәрәк.
 
Үҙ ваҡытында юғары сифатлы районлаштырылған орлоҡтар сәселә. Сәсеүлекте тәрбиәләп тоталар, рәт араларын йомшартыу менән бергә өҫтәмә туҡландыралар.
 
Ҡый үләндәрен һәм зарарлы бөжәктәрҙе юҡ итәләр. Ҡоролоҡло ерҙәрҙә яһалма һуғарыу үткәрәләр.
 
== Һылтанмалар ==
Юл 57 ⟶ 93:
* {{ВТ-ЭСБЕ|Пшеница, род растений}}
* {{Из|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00064/14800.htm}} {{V|16|9|2009}}
* [http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/4094/Пшеница Пшеница]  — статья из «Энциклопедии Кольера»
* [http://flickr.com/photos/debunix/247497350 Фотография разных зёрен пшеницы на Flickr]
* [http://tatarile.org/maglumat/ ] Татар энциклопедияһында мәҡәлә
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Бойҙай» битенән алынған