Ҡағараҡ һымаҡтар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"{{subst:L}} {{taxobox | name = Ҡағараҡ һымаҡтар | images_set = Рәсем:Red-throated Diver from the Crossley ID Guide Bri…" исемле яңы бит булдырылған Тамғалар: редактор вики-текста 2017 |
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
12 юл:
'''ҠАҒАРАҠ ҺЫМАҠТАР — GAVIIFORMES'''
Ҙур булмаған, бер төрлө һәм иң бороңғо [[ҡоштар]] отряды, пингвин һәм буревестник һымаҡтарға туғандаштар. Ҡайһы бер анатомик и биохимик үҙенсәлектәре ржанка һымаҡтар менән алыҫ туғандаш икәнлектәрен күрһәтә. Ҡаҙылма хәлдә отряд вәкилдәре һуңғы аҡбур дәүеренән билдәле. Һөйәк ҡалдыҡтары буйынса 4 ырыуға ҡараған 12 төр ҡоштарҙың (''Lonchodytes ырыуы)'' йәшәгәнлеге асыҡланған. Хәҙерге заман ырыуына ингән ҡош ҡалдыҡтары түбәнге миоцендә [[Чехия]] биләмәләрендә табылған. Ҡағараҡтарҙың эволюцияһы төньяҡ ярымшар шарттары менән сикләнгәндер күрәһең, хәҙерге заман вәкилдәре - Голарктиканың төньяҡ һәм уртаса киңлек эндемиктары. Отряд берҙән-бер ырыуҙан тора. [[Рәсәй Федерацияһы]] фаунаһында ҡағараҡ һымаҡтарҙың биш төрө күрһәтелгән , ә [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] хайуандар батшалығына - ике төрө.
==Систематика==
Ғәҙәттә, тышҡы ҡиәфәттәре һәм йәшәү рәүештәре менән оҡшаш булыуҙары сәбәпле, ҡағараҡ һымаҡтарҙы сыпҡай һымаҡтарға яҡын тип һанайҙар. [[Карл Линней]] [[1758
Хәҙерге ваҡытта йәшәгән биш төр ҡағараҡтарҙан тыш, Gavia ырыуына ҡараған туғыҙ ҡаҙылма төр билдәле:
28 юл:
* Gavia paradoxa † (Umanskaja, 1981)
* Gavia schultzi † (Mlíkovsky, 1998)
[[Рәсем:Gavia adamsii.jpg|thumb|left|150px|
Бөгөнгө көндә йәшәүсе ҡағараҡ һымаҡтар бер генә ҡағараҡтар ғаиләһенән (Gaviidae) һәм ҡағараҡтар ырыуынан (Gavia) тора. Башта ҡағараҡ һымаҡтарҙың вәкилдәрен дүрт төргә бүләләр ине, ләкин һуңғы тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә ҡарабоғаҡ ҡағараҡ (Gavia arctica)төрөнә төрсә булып ингән аҡбаш ҡағараҡты (Gavia pacifica) үҙ аллы төргә айыралар. [[Рәсем:Gavia_arctica1.jpg
[[Рәсем:Common_Loon_with_chick.jpg
Ҡағараҡ һымаҡтар отрядына (Gaviiformes)берҙән-бер Ҡағараҡтар ғаиләһе (Gaviidae
{| class="wikitable"
!Төр исеме
!Латынса исеме
# Аҡбаш ҡағараҡ(Gavia pacifica)▼
!Статусы
!Ырыу
|-
▲[[Рәсем:Gavia pacifica NBII.jpg||thumb|left|200px|Gavia pacifica]]
|[[Ауымбаҡ]], [[Ауымбаҡ|ҡыҙылбоғаҡ ҡағараҡ]]
|Gavia stellata (Pontoppidan, 1763)
|Оялаусы, күсмә, өлөшләтә ҡышлаусы
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|-
|[[Ҡағараҡ]], [[Ҡағараҡ|ҡарабоғаҡ ҡағараҡ]]
|Gavia arctica (Linnaeus, 1758)
|Оялаусы, күсмә, өлөшләтә ҡышлаусы
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|-
|Gavia pacifica (Lawrence, 1858)
|Оялаусы, күсмә, өлөшләтә ҡышлаусы
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|-
|Аҡморон ҡағараҡ
|Gavia adamsii (Gray, 1859)
|Оялаусы, күсмә, өлөшләтә ҡышлаусы
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|-
|Поляр ҡағараҡ
|Gavia immer (Brunnich, 1764)
|Һирәк осоп инеүсе төр
|Ҡағараҡтар (Gavia Forster, 1788)
|}
Ҡағараҡ һымаҡтар — байтаҡ эре ҡоштар, йәшәү рәүеше һыу мөхите менән тығыҙ бәйләнгән. Был ҡағараҡтарҙың морфологияһына ҙур йоғонто яһаған: йомро, һуҙыңҡы кәүҙә, оҙон һығылмалы муйын, кәүҙәһенең арҡы өлөшөнә сығарылған һәм йөҙөү ярылары булған аяҡтар, ҡаты, ҡуйы һәм тәненә тығыҙ ятыусы ҡауырһын япмаһы. Йөҙгөү ярылары ҡаҙ һымаҡтарҙыҡы кеүек үк. Алғы өс бармаҡтары оҙон һәм йөҙөү ярылары менән тоташҡан. Артҡы бармағы ҡыҫҡа насар үҫешкән, башҡаларынан өҫтәрәк урынлашҡан, тар йөҙөү ярыһы бар. Аяҡтары көслө, әммә ҡоро ерҙә йөрөүгә яраҡлашмағандар, ғәҙәттә түшендә ҡанаттары ярҙамында этәрелеп шыуыша. П
Бәкәл һөйәге ҡауырһынһыҙ, ныҡ ҡалын, мөгөҙ япмаһы алдан йыйырсыҡлы, арттан - шыма.Ҡанаттары осло, сағыштырмаса тар һәм ҡыҫҡа. Суҡышы осло, беҙ һымаҡ, танау тишектәре ярыҡ кеүек үтә тишек , сумғанда һыу инмәһен өсөн тире клапанлы.
Мамыҡ аптерияларҙы ла, шулай уҡ птерилияларҙы ла ҡаплай. Ҡауырһындарының өҫтәмә көпшәләре бар. Ҡоймос биҙе ҡауырһын менән ҡапланған.
Ҡағараҡ һымаҡтар балыҡ һәм умыртҡаһыҙҙар менән туҡланалар. Табышты һыу өҫтөндә йөҙөп йәки һыуҡатламына сумып табалар. Суиғанда башты һәм муйынды аҫҡа һәм алға батыралар, бәкәлдәрен һәм алға һонолған бармаҡтары менән аяҡтарын ҡорһағына ҡыҫалар, аҙаҡ енсектәрен тура мөйөш менән тышҡа боралар һәм бармаҡтары сумғанда өҫтөнлөклө (латераль) торош алалар. Шунан һәң бәкәлдәрен тиҙ генә турайтып һәм айырылған бармаҡтары менән аяҡтарын артҡа һәм әҙерәк өҫкә йүнәлтеп, ҡошто һыуға сумдырыусы этәреү яһала. Этәрелеүҙең аҙағында тәпәйҙәр киң итеп ҡуйыла, бармаҡтар ярыларҙы тарталар, ә һуңынан һыуҙы ҡыҫып һәм ситкә ташлап аяҡтар бер-береһенә яҡыная. Сумыр алдынан ҡағараҡ һымаҡтар ҡауырһындарын тәндәренә ныҡ ҡыҫалар, һөҙөмтәлә ҡауырһындар араһындағы һауа сыға һәм ҡоштоң ауырлығы арта. Һыу аҫтында хәрәкәтләнергә ҡоштар үҙҙәренә ҡанаттары менән әүҙем ярҙамлашалар. Бәләкәйерәк табышты ҡоштар һыу аҫтында бөтәүләй йоталар, эрерәктәрен һыу өҫтөнә сығаралар һәм башынан йоталар. Себештәренә аҙыҡты суҡыштарында түгел, ә йотҡолоҡтарында килтерәләр.
Енси диморфизм хас түгел.(инә ҡоштар бер аҙ бәләкәй), әммә йәш араһындағы һәм миҙгел диморфизм яҡшы сағыла. Экологик йәһәттән төркөм бер ишле. Моногам. Һыу буйында, үләнле һөҙәк ярҙа парлап оя ҡоралар. 1 - 3 (йышыраҡ 2) йомортҡа һалалар. Йомортҡаларҙы парҙың ике ағзаһы ла 25 - 29 тәүлек баҫа. Ғүмеренең күпселек өлөшөн һыуҙа үткәрә, ярға ял итергә һәм оя ҡорорға ғына сыға.
| |||