Ауырыу: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up, replaced: <!-- → <!--- using AWB
ә clean up, replaced: '''Йыуан эсәк''' → <!--- using AWB
1 юл:
: '' «'''Сирле, ауырыу кеше '''» һорауы бында йүнәлтелә
{{Анатомическая карточка
| название = Йыуан эсәк
| изображение = Gray1223.png
| ширина =
| подпись = Кешенең ҡорһағы: ҡыҙыл төҫтә — [[бауыр]],<br/>зәңгәр — ашҡаҙан һәм йыуан эсәк
| изображение2 = Dickdarm-Schema.jpg
| ширина2 =
| подпись2 = 1 — селәү һымаҡ үҫентеһе менән һуҡыр эсәк һәм үрләүсе туҡ эсәк; 2 — арҡыры туҡ эсәк; 3 — түбәнләүсе туҡ эсәк; 4 — сигма һымаҡ эсәк; 5 — тура эсәк
| латынь = intestinum crassum
| система =
| кровоснабжение = үрге һәм түбәнге бығым артериялары
| венозный отток =
| иннервация = ҡарын үрелмәһе
| лимфа = түбәнге мезентериаль лимфа төйөндәре
| MeshName =
| MeshNumber =
| Dorlands = four/000054354
| Gray = 249
| GrayPage = 1177
}}
'''Йыуан эсәк''' ({{lang-la|intestinum crassum}}) — аш һеңдереү юлының аҫҡы өлөшө, эсәклектең түбәнге яғы; эшкәртелгән аҙыҡтан хасил булған бутҡа һымаҡ массаның (химустың) [[Һыу|һыуы]] ошонда һурыға һәм формалы тиҙәк барлыҡҡа килә. Артҡы эсәккә инә <ref name="prives1985">{{книга|автор=М. Г. Привес, Н. К. Лысенков, В. И. Бушкович.|часть=|заглавие=Анатомия человека|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=9-е изд|место=М.|издательство=Медицина|год=1985|том=|страницы=275-282|страниц=|серия=|isbn=|тираж=110000}}</ref>. Йыуан эсәк — һөтимәрҙәрҙең, шул иҫәптән кешенең дә, эсәклегендәге иң киң өлөшө, ул ҡорһаҡ ҡыуышлығында һәм кесе янбаш ҡыуышлығында урынлашҡан, һуҡыр эсәктән (coecum), туҡ эсәктән һәм тура эсәктән тора.
 
[[Файл:Michael Ancher 001.jpg|thumb|350px|Сирле ҡыҙ (Den syge pige).<br />Художник [[Анкер, Микаэль|Микаэль Анкер]] (1882 год)]]
Кешенең туҡ эсәге түбәндәгеләрҙән тора: һуҡыр эсәк дауамы булған үрләүсе өлөш; арҡыры ятҡан өлөш; S хәрефенә оҡшаш бөгөл — flexura sigmoidea seu S romanum — ярҙамында тура эсәк менән тоташҡан түбәнләүсе өлөш. Colon ascendens үргә вертикаль күтәрелә, crista ossi s ilei өҫтөнә ята һәм бөйөрҙөң аҫҡы өстән бер өлөшөн ҡаплай. Бында ул киҫкен борола ла colon transversum'ға күсә, быныһы һул ҡабырға аҫтында ғәҙәттә S һымаҡ бөгөл яһай, шунан киҫкен аҫҡа боролоп, colon descendens'ҡа күсә. Flexura sigmoidea төрлө оҙонлоҡтағы һәм рәүештәге элмәк хасил итә һәм йыш ҡына кесе янбашҡа тәрән төшә, ҡайһы берҙә өҫкә үрләп, ашҡаҙанға һәм [[Бауыр|бауырға]] тиклем барып етә. Был өлөштөң һәм colon transversura'ның үҙҙәренең ҡаты шекәрәләре бар, ә үрләүсе һәм түбәнләүсе тармаҡтар ҡорһаҡ япмаһы менән генә өлөшләтә ҡапланған. Урыны-урыны менән был япма япраҡҡа оҡшашлы, ҡайһы берҙә ҡалаҡтарға киҫкесләнгән, май менән тулған өҫтәмәләр барлыҡҡа килтерә (appendices epiploicae).
Йыуан эсәк оҙонлоғо 120-нән 227-гә тиклем сантиметр була (уртаса 158,4 см). Тик тура эсәктең генә эске яғы шыма, ҡалған өлөштәрҙең эске яҡтан бөтә оҙонлоғонда мускул менән ҡалынайған өс яҫы ҡатламы (taeniae coli) була, улар араһында стена ҡабарынҡы булып тора, ләкин арҡыры мускулдарҙың тигеҙһеҙ үҫеше арҡаһында был ҡабарынҡылыҡтар арҡыры тартылыштар (plicae sigmoideae) эргәһендә күп һанлы йомро сығынтыларға (haustra coli) бүленә. Йыуан эсәктең стенаһы сероз ҡатламдан (тулыһынса түгел); мускул ҡатламынан (уның буй епсәләре йомро сығынтыларҙы, йәғни taeniae coli'ҙы, хасил итә лә инде); цилиндрик эпителий менән ҡапланған төксәһеҙ лайлалы көптән тора. Йыуан эсәктең стенаһында күп һанлы крипталар һәм лимфа төйөндәре бар. Башҡа умыртҡалыларҙа физиологик яҡтан тура эсәккә тап килгән сығарыу осона ғына йыуан эсәк билдәләре хас, ә башҡа өлөштәр нәҙек эсәк кеүек була.
 
'''Сир, ауырыу ''' ({{lang-la|morbus}}) — ҡәҙимге тереклек эшмәкәрлегенең, организм функцияларының, эшкә һәләтлелектең, эске һәм тышҡы тәьҫирҙәргә , үҙгәреүҙәргә ҡарата көйләнеш механизмының , әүҙемлектең ниндәйҙер сәбәптәр менән боҙолоуы, ғүмер өсөн хәүефле хәлдәр ул. Организм эске мөхиттең даимелеген ([[гомеостаз]]) көйләй, һаҡлай алмай башлай. Шуның эҙемтәләре (симптомдар) ауырыу була.
== Йыуан эсәктең бүлектәре ==
* [[Һаулыҡ ]] төшөнсәһенең [[антонимы]] .
[[Файл:Dickdarm-Schema.svg|справа|мини|278x278пкс|Һөтимәрҙәрҙең (кешенең) йыуан эсәге:<br>
1 — үрләүсе туҡ эсәк<br>
2 — арҡыры туҡ эсәк<br>
3 — түбәнләүсе туҡ эсәк<br>
4 — сигма һымаҡ эсәк<br>
5 — тура эсәк.]]
Һөтимәрҙәрҙә йыуан эсәк бер нисә бүлектән тора:
* һуҡыр эсәк ({{lang-la|caecum}}) менән уның селәү һымаҡ үҫентеһе ({{lang-la|appendix vermiformis}});
* туҡ эсәк ({{lang-la|colon}}) һәм уның өлөштәре:
** үрләүсе туҡ эсәк ({{lang-la|colon ascendens}});
** арҡыры туҡ эсәк ({{lang-la|colon transversum}});
** түбәнләүсе туҡ эсәк ({{lang-la|colon descendens}};
** сигма һымаҡ эсәк ({{lang-la|colon sigmoideum}}) йәки ''сигма һымаҡ туҡ эсәк'';
* тура эсәк ({{lang-la|rectum}}), ул тура эсәк ампулаһы ({{lang-la|ampulla recti}}) тигән киң өлөштән һәм арт юл каналы ({{lang-la|canalis analis}}) тип аталған һәм анус ({{lang-la|anus}}) менән барып бөткән тар остан тора.
 
== "Сир, ауырыу " төшөнсәһе ==
=== Һуҡыр эсәк ===
'''Һуҡыр эсәк''', сесит ({{lang-lat|Caecum}} — {{lang-el|typhlon}} тигәндән; шунлыҡтан һуҡыр эсәк елһенеүе тифлит тип атала) — [[Умыртҡалылар|умыртҡалыларҙа]] нәҙек эсәктең йыуан эсәккә күскән ерендәге өҫтәмә.
 
[[медицина|Медицина]] тарихында сир тураһында ҡараштар ҡат-ҡат үҙгәреп тора.. [[Гиппократ]] сирҙе организмда дүрт шыйыҡсаның: [[ҡан]]дың, лайланың , һары һәм ҡара үттең (веноз ҡандың) дөрөҫ ҡушылмауынан килеп сыға тип һанаған. [[Демокрит]] үҙенең атом тәғлимәтенән сығып сирҙе [[атом]]дарҙың килбәте һәм урынлашыуы үҙгәреүҙән килеп сыға тип фаразлаған.
[[Кеҫәрткеләр|Кеҫәрткеләрҙә]] һәм крокодилдарҙа һуҡыр эсәк бәләкәс кенә сығынты рәүешендә, ә [[Һөтимәрҙәр|һөтимәрҙәрҙә]] ул ярайһы уҡ ҙур. [[Ҡоштар|Ҡоштарҙың]] ике оҙон һуҡыр эсәге бар. Етлекмәгән тешлеләрҙең ({{lang-lat|Cycloturus sive Myrmedon}}) ҡайһы берҙәре шулай уҡ ике һуҡыр эсәкле була (дамандыҡы — өсәү<ref>{{книга|автор=Romer A. S., Parsons T. S.|заглавие=The Vertebrate Body. 5th ed|место=Philadelphia|издательство=W. B. Saunders|год=1977|allpages=viii + 624|isbn=0-03-910284-X}}</ref>).
 
Боронғо һәм яңы эра сиктәрендә, урта быуаттарҙа сир (ауырыу) [[йән]]дең, йәки махсус бер йәшәү көсөнең («[[архей (философия)|архей]]») организмдағы тайпылыштар менән көрәше ул тигән тәғлимәт өҫтөнлөк ала.
[[Кит һымаҡтар|Кит һымаҡтарҙың]], йытҡыстарҙың, күпселек [[Ярғанаттар|ярғанаттарҙың]] бәләкәй генә һуҡыр эсәге бар, ә бөжәк ашаусыларҙың һәм афросорицидаларҙың һуҡыр эсәге бөтөнләй юҡ. Үлән ашаусыларҙың һуҡыр эсәгенең оҙонлоғо йыш ҡына хайуандың кәүҙә оҙонлоғонан да артығыраҡ була.
Шулай уҡ, урта быуаттарҙа медицинаның (тыйб ғилеме) үҫешенә көнсығыш фәйләсуфы, ғалиме, күренекле табип [[Әбүғәлисина]] ҙур йоғонто яһай. Уныңса сирҙәр күҙгә күренмәҫ йән эйәләре тарафынан барлыҡҡа килә.
17—19 быуаттарҙа ауырыуҙарҙың сәбәбен асыҡлау юҫығында күп кенә ғәлимдар үҙ өлөшен индерә.Дж. Б.Морганьи буйынса сир — [[Орган (биология)|ағзаларҙың]]) төҙөлөше боҙолоуы тигән фекер белдерә. [[Биша, Мари Франсуа Ксавье|М. Ф. К. Биша]] күп кенә сирҙәрҙең патологоанатомик һүрәтләүҙәрен эшләй.
[[Рудольф Вирхов]] теория целлюляр патология тәғлимәте менән тарихҡа инеп ҡала.
 
[[Бернар, Клод|К. Бернар]] сир—организм менән мөхит араһында тигеҙләнештең боҙолоуы тип белдерә.
==== Селәү һымаҡ үҫенте ====
'''Аппендикс''' ({{lang-la|appendix vermiformis}} синоним: ''селәү һымаҡ үҫенте'', өҫтәмә) — һуҡыр эсәктең өҫтәмәһе. [[Һөтимәрҙәр|Һөтимәрҙәрҙең]] ҡайһы берҙәрендә генә (атап әйткәндә, кроликтарҙа, маймылдарҙа, [[Кеше|кешелә]]) була<ref name="sapin">{{cite web|url=http://medbookaide.ru/books/fold9001/book2015/p43.php|title=Сапин М. Р., под ред - Анатомия человека. В двух томах. Том 1. Раздел «Краткий сравнительно-анатомический очерк развития пищеварительной системы»|format=|work=|accessdate=2009-04-01}}</ref>. Уң бығым өлкәһендә ([[Бауыр|бауырҙан]] аҫтараҡ) урынлаша һәм ғәҙәттә кесе янбаш яғына табан түбәнләй. Ҡайһы берҙә һуҡыр эсәк артында була һәм, өҫкә үрләп, бауырға етә. Тар ғына ҡыуышлығы бар, ул лайлалы тиресә йыйырсығы рәүешендәге ҡапҡас менән ябыла торған тишек аша һуҡыр эсәккә асыла. Өлкәнәйә килә аппендикс тишеге өлөшләтә йә тулыһынса ҡапланыуы ихтимал.
[[Боткин Сергей Петрович|С. П. Боткин]], [[Пашутин Виктор Васильевич|В. В. Пашутин]], [[Павлов Иван Петрович|И. П. Павлов]], [[Остроумов, Алексей Александрович|А. А. Остроумов]] ауырыу хәлен [[кешенең]] йәшәү мөхитендәге һәм [[нервы системаһы]]ндағы тайпылыштар тигән идеяны алға һөрә.
 
Ауырыуҙар тураһында хеҙмәттәр күп булыуға ҡарамаҫтан, әле лә был өлкәлә тәғәйен уртаҡ фекергә килеү әлегә юҡ.Күптәр сирле һәм һау кеше араһында айырма булыуын инкар итә (мәҫәлән, [[Богомолец Александр Александрович|А. А. Богомолец]]).
Бесәйҙең аппендиксы булмай<ref name="nebolei.ru">[http://www.nebolei.ru/s.php/2071.htm НУЖЕН ЛИ НАМ АППЕНДИКС?]</ref>.
 
[[Горизонтов Пётр Дмитриевич|П. Д. Горизонтов]] сир организм менән мөхит араһында мөнәсәбәттәр боҙолоу һөҙөмтәһендә тыуған ҡатмарлы тайпалыштар теҙмәһе булып тора, сир үҙен организм функцияларының боҙолоуы менән белдерә тип һанай.
Кеше аппендиксының елһенеүе аппендицит тип атала.
 
[[Давыдовский Ипполит Васильевич|Давыдовский]] ҡәҙимге [[физиология]] менән тайпылыштар ([[патология]]) араһында ҡырҡа айырмалар юҡ тип белдерә. Уныңса, сир — организмда яраҡлашыу процестарының береһе генә.
=== Туҡ эсәк ===
'''Туҡ эсәк''' ({{lang-la|colon}}) — йыуан эсәктең төп өлөшө, һуҡыр эсәкте дауам итеп, тура эсәккә күсә.
 
Шуға ауаздаш фекер [[Селье Ганс|Г. Селье хеҙмәттәрендә бар. Уның аңлатмаһы буйынса, сир ул — организм өсөн үтә хәүефле ҡуҙғытҡыс тураһында ауыртыныу, көсөргәнеш(«[[стресс]]») аша белдерә торған һаҡлағыс синдром булып тора.
Туҡ эсәк аш һеңдереүҙә туранан-тура ҡатнашмай. Ләкин һыуҙың һәм электролиттарҙың күп өлөшө шунда һеңдерелә. Нәҙек эсәктән һуҡыр эсәк аша туҡ эсәккә килеп ингән сағыштырмаса шыйыҡ химус ҡата төшә һәм тиҙәккә әйләнә.
Ә иң мөһиме, ауырыу кешенең үҙ сиренә булған мөнәсәбәте. Кемдер өсөн һыуыҡ алдырыу ҙа үлемесле булып күренә. Икенсе берәү үҙендә яман сирҙәрҙе лә еңеп сығыр көс таба. Шуға ла, ауырыу ҙың хәле сирҙең үҙенә генә түгел, ә айырым кешенең күңел торошона, психик көйләнешенә лә бәйле.<ref name="Психаналит. диагн.">{{книга |автор= Баканова И. В., Зейгарник Б. В. и др. |часть= Бессознательное. Природа, функции и методы исследования.
|заглавие= Отношение к болезни как условие формирования осознаваемых и неосознаваемых мотивов деятельности |оригинал=
|һылтанма =
|ответственный= |издание=
|место= Тбилиси |нәшриәт = |год= [[1978]]
|том= |страницы= 458-463 |биттәр = 492
|серия=
|isbn=
|тираж=
}}</ref>.
 
=== Сирҙе тыуҙырыусы сәбәптәр ===
'''Үрләүсе туҡ эсәк''' ({{lang-la|colon ascendens}}) — йыуан эсәктең бер өлөшө булып торған туҡ эсәктең башланғыс бүлеге, һуҡыр эсәктең дауамы. Үрләүсе туҡ эсәктең дауамы — арҡыры туҡ эсәк. Үрләүсе туҡ эсәк тә аш һеңдереүҙә туранан-тура ҡатнашмай. Йыуан эсәктең башҡа бүлектәре кеүек үк, уның да вазифаһы, һыу менән электролиттарҙы һеңдереп, нәҙек эсәктән йыуан эсәккә төшкән сағыштырмаса шыйыҡ химусты ҡатыраҡ тиҙәккә әйләндерешеүҙән тора.
 
Уларҙы ошондай төркөмдәргә бүлеп йөрөтәләр:
'''Арҡыры туҡ эсәк '''({{lang-la|colon transversum}}) — туҡ эсәктең икенсе бүлеге, үрләүсе туҡ эсәктең дауамы. Арҡыры туҡ эсәк артабан түбәнләүсе туҡ эсәккә тоташа. Аш һеңдереүҙә ҡатнашмай, уның да бурысы, нәҙек эсәктән йыуан эсәккә төшкән шыйыҡ химус ҡаты тиҙәккә әйләнһен өсөн, йыуан эсәктең башҡа бүлектәре кеүек, һыу менән электролиттарҙы һеңдереүҙән тора.
* механик
* физик
* химик
* биологик
* психоген (кеше өсөн) ''(см. [[Ятрогения|Ятроген сирҙәр]])''
 
Был сәбәптәр ҡайһыныһы булһа ла, ҡәҙимге сиктәрҙән ҡырҡа үтеп киткәндә , организм өсөн ғәҙәти булмағанда, ауырыу хәл тыуҙырырға һәләтле. Ауырыуҙы тыуҙырыусы ҡуҙғытҡыстың сиктән үтеүе микдарға бәйле булырға мөмкин (көсөргәнеш, стресс).
'''Түбәнләүсе туҡ эсәк ''' ({{lang-la|colon descendens}}) — йыуан эсәк бүлеге булып торған туҡ эсәктең өсөнсө бүлеге, арҡыры туҡ эсәктең дауамы. Түбәнләүсе туҡ эсәктең дауамы — сигма һымаҡ туҡ эсәк.
 
Ә сифат яғынан булғанда, ҡуҙғытҡысҡа ҡаршы организмда һаҡлағыс механизм булмаған осраҡ тураһында һүҙ бара.
'''Сигма һымаҡ эсәк''' ({{lang-la|colon sigmoideum}}), сигма һымаҡ туҡ эсәк — туҡ эсәктең аҫҡы өлөшө, тура эсәккә күсә.
 
Ваҡытлыса тәьҫир иткәндә ғәҙәти булып та, оҙайлы ваҡыт эсендә йәки юғары ритмдә сир тыуҙырыусы сәбәптәр ҙә була. Социаль йәки милли тигеҙһеҙлек тә сирҙәрҙең генә түгел, ә тотош халыҡтарҙың юҡҡа сығыуына сәбәп булырға мөмкин (мәҫәлән, австралиялылар, бушмендар, индейцецтар һ.б. (ҡарағыҙ. [[Социаль гигиена]]).
Сигма һымаҡ эсәк кесе янбаштың үрге апертураһы өлкәһендә башлана һәм [[һигеҙгүҙ һөйәк]] алдынан арҡырылап уңға йүнәлә. Сигма һымаҡ эсәк артабан һулға борола, шунан урта тирәлә аҫҡа йүнәлә һәм S3 кимәлендә тура эсәккә күсә. «Сигма һымаҡ» тигән атаманы был эсәк S-ҡа оҡшашлыҡтан алған.
 
'''Сирҙәрҙең ошондай билдәләрен һанап китеп була:'''
=== Тура эсәк ===
'''Тура эсәк''' ({{lang-la|rectum}}) — йыуан эсәктең ос өлөшө, аш һеңдереү юлының аҙағы, кесе янбаш ҡыуышлығында урынлашҡан. Шунда тиҙәк йыйыла. Атамаһы бөгөлдәр яһап тормайынса аҫҡа йүнәлгәнлектән барлыҡҡа килгән. Йыуан эсәктең сигма һымаҡ эсәктән анусҡа ({{lang-la|anus}}), йәғни күтән тишегенә, тиклемге өлөшө тура эсәк тип атала.
 
# Сирҙең үҫешенә төп сәбәп тышҡы мөхит булғанда (кеше өсөн, иңберенсе нәүбәттә, социаль мөхит) социальная (ҡарағыҙ. [[Социаль сирҙәр]]).
Тура эсәктең сат аша үткән һәм күтән тишегенә яҡын урынлашҡан түбәнге тар өлөшө арт юл ({{lang-la|canalis analis}}) тип атала, һигеҙгүҙ һөйәк тирәһенән үткән киңерәк өҫкө өлөшө тура эсәк ампулаһы ({{lang-la|ampulla recti}}, ампула менән сигма һымаҡ эсәктең дисталь өлөшө араһындағы эсәк өлөшө — ампула өҫтө бүлеге) тип атала.
# Организмдың эске торошондағы үҙгәрештәр мөхит тәьҫиренән дә, нәҫелдән килгән сәбәптән дә булырға мөмкин. Артабан ауыр эҙемтәләргә алып килергә мөмкин. (ҡарағыҙ. [[медицина генетикаһы]]).
# Сир ҡуҙыуҙа ҡуҙғытҡыс тың үҙенән бигерәк, организмдың һаҡлағыс механизмының (иммун системаһы) ҡаҡшауы сәбәбсе булырға мөмкин. Психоген ҡуҙғытҡыстар арҡаһында килеп тыуған ауырыуҙар ҙа була.
# Сир — дөйөм организмдың ҡыйынлыҡ кисереүе ул. Организм туҡымалары, ағзалары үҙ-ара бәйләнештә генә тереклек итә. Шуның өсөн дә, сир ҙә тәндең айырым өлөшенә генә ҡағыла алмай.
 
== Хайуандарҙың йыуан эсәге ==
Йыуан эсәк тик дүрт аяҡлыларҙа ({{lang-la|Tetrapoda}}, йәғни ер өҫтө умыртҡалылары) — [[башһөйәклеләр]] (''Gnathostomata'') төркөмөнөң умыртҡалылар өҫкласына ингән хайуандарҙа ғына — була. Дүрт аяҡлылар биш класҡа бүленә:
* [[ер-һыу хайуандары]] (''Amphibia'')
* [[һөйрәлеүселәр]] (''Reptilia'')
* [[ҡоштар]] (''Aves'')
* † синапсидалар (''Synapsida'') — юҡҡа сыҡҡандар
* [[һөтимәрҙәр]] (''Mammalia'').
Был өҫкласс вәкилдәренең бөтәһендә лә тиерлек йыуан эсәк нәҙек эсәктән илеоцекаль клапан менән айырылған. Күп төрҙәрҙең йыуан эсәге тура анусҡа барған ҡыҫҡа бүлектән ғибәрәт, ул нәҙек эсәккә ҡарағанда киңерәк. Амниоттарҙың ({{lang-la|Amniota}}, юғарғы умыртҡалылар) бөтәһендә лә һуҡыр эсәк булыуына ҡарамаҫтан, тик һөтимәрҙәрҙә генә йыуан эсәк тулы ҡиммәтле эсәк булып формалашҡан<ref name="VB">{{Cite book|year=1977|author=Romer, Alfred Sherwood|title=The Vertebrate Body|location=Philadelphia, PA|publisher=Holt-Saunders International|pages=351–354|isbn=0-03-910284-X}}</ref>.
 
Ҡайһы бер ваҡ һөтимәрҙәрҙең йыуан эсәклеге төҙөлөшө буйынса, башҡа дүрт аяҡлыларҙыҡы кеүек, тура, әммә һөтимәрҙәрҙәр төрҙәренең күпселегендә ул үрләүсе һәм түбәнләүсе бүлектәргә бүленгән. Арҡыры туҡ эсәк тик [[Приматтар|приматтарҙа]] ғына асыҡ формалашҡан. Шул уҡ ваҡытта туҡ эсәк таҫмалары {{не переведено 2|Ленты ободочной кишки|лент ободочной кишки||Taenia coli}} һәм гаустрҙары {{не переведено 2|Гаустры|гаустр||Haustrum (anatomy)|Haustrum}} йыртҡыстарҙа ла, [[Көйшәүселәр|көйшәүселәрҙә]] лә юҡ. Һөтимәрҙәрҙең тура эсәге (бер арт юллыларҙан айырмалы) башҡа [[Умыртҡалылар|умыртҡалыларҙың]] клоакаһынан барлыҡҡа килгән, шулай итеп, был төрҙәрҙең «тура эсәгенә» гомологиялы, йәғни оҡшаш, түгел.
 
'''Сирҙең ошондай дәүерҙәрен бүлеп йөрөтәләр:'''
Балыҡтарҙың йыуан эсәге юҡ, бары тик ҡыҫҡа тура эсәктәре генә бар, ул аш һеңдереү бүлегенең түбәнге осон клоака менән тоташтыра. Акулаларҙың быға өҫтәп ректаль биҙе бар, ул диңгеҙ һыуы менән осмотик тигеҙлекте тәьмин итер өсөн тоҙ бүлеп сығара. Был биҙ төҙөлөшө буйынса һуҡыр эсәкте хәтерләтһә лә, уға гомологиялы түгел.
 
# латентн, йәки йәшерен ( инфекцион сирҙәр өсөн— инкубацион) дәүер , —сир башланғандан алып тәүге билдәләре күренгәнгә тиклем арауыҡ. Ул бер нисә секундтан алып (мәҫәлән, ағыланғанда) бер нисә йылға тиклем һуҙылырға мөмкин (мәҫәлән, проказа).
== Микрофлораһы ==
# [[Продромаль дәүер]] —сир үҙен белдереүҙән башлап (температура , дөйөм хәлһеҙлек , ауыртыныу), сир үҙенең билдәләрен асыҡ күрһәткәнгә тиклем арауыҡ (мәҫәлән, ҡыҙылса мәлендә таптар ҡалҡып сығыуы).
Эсәклектең микрофлораһы хайуандарҙың ашҡаҙан-эсәк юлында йәшәгән төрлө микроорганизмдар йыйылмаһынан тора. Микроорганизмдар үҙләштерелмәгән углеводтар ферментлашҡанда бүленеп сыҡҡан энергияны йыя һәм артабан ҡыҫҡа сылбырлы майлы кислоталарҙы йота. Эсәклек [[Бактериялар|бактериялары]] шулай уҡ В төркөмө витаминдары менән К витаминын синтезлауҙа һәм үт кислоталары, стериндар, ксенобиотиктар метаболизацияһында ҙур әһәмиәткә эйә<ref>{{Cite journal|year=1997|title=Role of intestinal bacteria in nutrient metabolism|journal=Clinical Nutrition|volume=16|pages=3–9|DOI=10.1016/S0261-5614(97)80252-X|doi=10.1016/S0261-5614(97)80252-X|pmid=16844615}}</ref>.
# Сирҙең тулыһынса үҫешеү дәүере .Бер нисә тәүлектән йылдарға һуҙылырға мөмкин ([[туберкулёз]], [[сифилис]], [[проказа]]).
# Һауығыу, реконвалесценция дәүере. Бик тиҙ (см. [[Кризис]]) йәки әкренләп, литик (см. [[Лизис]]) рәүештә үтергә мөмкин.
 
'''Оҙайлығы, билдәләренең үҫеше һәм юҡҡа сығыу тиҙлеге буйынса сирҙәрҙе ҡырҡыу һәм оҙайлы(хроник) төрҙәргә бүлеп йөрөтәләр.'''
Бактериялар туҡ эсәк микрофлораһының ҙур өлөшөн һәм тиҙәктең ҡоро массаһының 60 процентҡа тиклем өлөшөн етештерә<ref name="Stephen and Cummings">{{Cite journal|author=Stephen AM, Cummings JH|year=1980|month=February|url=http://jmm.sgmjournals.org/content/13/1/45.long|title=The microbial contribution to human faecal mass|journal=J Med Microbiol|volume=13|issue=1|pages=45–56|DOI=10.1099/00222615-13-1-45|doi=10.1099/00222615-13-1-45|pmid=7359576}}</ref>. Яҡынса 300-ҙән<ref name="Guarner and Malagelada 2003b">{{Cite journal|author=Guarner F, Malagelada JR|year=2003|month=February|url=http://www.dms.ufsc.br/mip7013/arquivos/2550_Gut%20flora%20in%20health%20and%20disease.pdf|title=Gut flora in health and disease|journal=Lancet|volume=361|issue=9356|pages=512–9|DOI=10.1016/S0140-6736(03)12489-0|doi=10.1016/S0140-6736(03)12489-0|pmid=12583961}}</ref> 1000-гә тиклем [[Төр (биология)|төрө]] эсәклектә йәшәй<ref name="Sears">{{Cite journal|author=Sears CL|year=2005|month=October|title=A dynamic partnership: celebrating our gut flora|journal=Anaerobe|volume=11|issue=5|pages=247–51|DOI=10.1016/j.anaerobe.2005.05.001|doi=10.1016/j.anaerobe.2005.05.001|pmid=16701579}}</ref>, уларҙың һаны күп осраҡта биш йөҙ самаһы була тип баһалана<ref name="Steinhoff">{{Cite journal|author=Steinhoff U|year=2005|month=June|title=Who controls the crowd? New findings and old questions about the intestinal microflora|journal=Immunol Lett|volume=99|issue=1|pages=12–6|DOI=10.1016/j.imlet.2004.12.013|doi=10.1016/j.imlet.2004.12.013|pmid=15894105}}</ref><ref name="OHara06">{{Cite journal|author=O'Hara AM, Shanahan F|year=2006|month=July|title=The gut flora as a forgotten organ|journal=EMBO Rep.|volume=7|issue=7|pages=688–93|DOI=10.1038/sj.embor.7400731|doi=10.1038/sj.embor.7400731|pmid=16819463}}</ref><ref name="gibson">{{Cite journal|author=Gibson RG|year=2004|title=Fibre and effects on probiotics (the prebiotic concept)|journal=Clinical Nutrition Supplements|volume=1|issue=2|pages=25–31|DOI=10.1016/j.clnu.2004.09.005|doi=10.1016/j.clnu.2004.09.005}}</ref>. Әммә бактерияларҙың 99 процентының ни бары 30-40 төргә ҡарауы ихтимал<ref name="Beaugerie L and Petit JC">{{Cite journal|author=Beaugerie L, Petit JC|year=2004|month=April|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1521691803001276|title=Microbial-gut interactions in health and disease. Antibiotic-associated diarrhoea|journal=Best Pract Res Clin Gastroenterol|volume=18|issue=2|pages=337–52|DOI=10.1016/j.bpg.2003.10.002|doi=10.1016/j.bpg.2003.10.002|pmid=15123074}}</ref>. Эсәклек микрофлораһында шулай уҡ [[Бәшмәктәр|бәшмәктәрҙең]] һәм иң ябайҙарҙың ҡайһы бер төрҙәре лә бар, әммә уларҙың эшмәкәрлеге тураһында аҙ билдәле.
Төп билдәләренә ниндәйҙер өҫтәлмә сәбәптәр ҡушылыуын , сирҙең ҡатмарлашыуы, аҙыуы тип атайҙар. Ул сирҙең иң ҡуҙған мәленә тура килеүе лә, төп билдәләре үтеп киткәс тә ҡубырға мөмкин. Һөһөмтәһендә сир бик ауыр үтә, хатта үлем менән тамамланыуы ла бар. Сир тулы һауығыу менән тамамлана йәки ниндәйҙер эҙемтәләрен дә (шулай уҡ , үлемесле) ҡалдыра ала . Үлем ҡапыл йәки оҙайлы ваҡыт аша килергә мөмкин. Айырым осраҡтарҙа сир хроник хәлгә күсә.
 
== Сирҙәрҙе төркөмләү ==
Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, микрофлора менән кеше араһындағы мөнәсәбәттәргә комменсализм (бер-береһенә зарарһыҙ) ғына түгел, хатта мутуализм (икеһе өсөн дә кәрәкле) хас. Кешеләр эсәклек микрофлораһынан башҡа йәшәй алһа ла, микроорганизмдарҙың үҙҙәренең эйәһе өсөн бик күп файҙалы ғәмәлдәр башҡарыуы бәхәсһеҙ, мәҫәлән, улар тотонолмаған энергетик субстраттарҙы ферментлаштыра, иммун системаға ярҙам итә, зарарлы, патоген бактериялар үҫешенә кәртә ҡуя, эсәклек эшен көйләй һ. б. Ләкин ҡайһы бер шарттарҙа теге йәки был төрҙәр инфекция аша ауырыуҙарға сәбәпсе була, [[яман шеш]] барлыҡҡа килеү хәүефен арттыра.
 
'''Сирҙең ''барышы'' буйынса :'''
Эсәклек бактерияларының 100 проценты тиерлек [[Анаэробтар|анаэроб организмдар]] булып тора<ref name="Vedantam">{{Cite journal|author=Vedantam G, Hecht DW|year=2003|month=October|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1369527403001176|title=Antibiotics and anaerobes of gut origin|journal=Curr. Opin. Microbiol.|volume=6|issue=5|pages=457–61|DOI=10.1016/j.mib.2003.09.006|doi=10.1016/j.mib.2003.09.006|pmid=14572537}}</ref>, анаэроб бактериялар айырыуса һуҡыр эсәктә тығыҙ урынлашҡан.
 
* ҡырҡыу
=== Микрофлора составы ===
* оҙайлы(хроник)
[[Файл:Candida_albicans.jpg|мини|Candida albicans — диплоид бәшмәк (эсәклектә йәшәгән сүпрәгә оҡшаш бәшмәктәр формаһы)<br />
]]
Әлегә эсәклек микрофлораһын тәшкил иткән бөтә төрҙәр ҙә танылып бөтмәгән, сөнки күбеһен тикшереү маҡсатында үрсетеү мөмкинлеге юҡ<ref name="Shanahan">{{Cite journal|author=Shanahan F|year=2002|month=December|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1521691802903422|title=The host-microbe interface within the gut|journal=Best Pract Res Clin Gastroenterol|volume=16|issue=6|pages=915–31|DOI=10.1053/bega.2002.0342|doi=10.1053/bega.2002.0342|pmid=12473298}}</ref>. Кешеләрҙә төрҙәр популяцияһы төрлө була, ләкин һәр кешенең бөтә ғүмере дауамында башлыса тотороҡло көйө ҡала, йәшәү рәүешен үҙгәртеүгә, диеталарға, өлкәнәйеүгә бәйле үҙгәрештәр арҡаһында ғына бер аҙ үҙгәрә төшөүе ихтимал.
 
'''Патологик үҙгәрештәрҙең '' барыу кимәле '' буйынса:'''
Эсәклек микрофлораһының составы буйынса кешеләр 3 энтеротипҡа бүленә {{не переведено 2|Энтеротип|энтеротип||Enterotype}}<ref>{{Cite news|title=Bacteria Divide People Into 3 Types, Scientists Say|first=Carl|last=Zimmer|url=http://www.nytimes.com/2011/04/21/science/21gut.html|date=April 20, 2011|accessdate=April 21, 2011|quote=a group of scientists now report just three distinct ecosystems in the guts of people they have studied.}}</ref><ref name="Nature">{{Cite journal|last=Arumugam|first=Manimozhiyan|coauthors=et al|year=2010|month=March|url=http://www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/full/nature09944.html|title=Enterotypes of the human gut microbiome|journal=Nature|volume=473|issue=7346|pages=174–80|DOI=10.1038/nature09944|doi=10.1038/nature09944|pmid=21508958}}</ref><ref>[http://www.abc-gid.ru/news/show/1889/ Кишечная флора делит людей на три энтеротипа]</ref>. Беренсе типта — ''Bacteroides'', икенселә — ''Prevotella'', өсөнсө типта ''Ruminococcus ''төркөмөндәге бактериялар өҫтөнлөк алып тора.
 
* молекуляр
== Иҫкәрмәләр ==
* хромосом
{{примечания|2}}
* күҙәнәк
* туҡыма
* ағза
* дөйөм организм кимәләндәге сирҙәр.
 
'''Сирҙе '' тыуҙырыусы сәбәп '' буйынса :'''
== Һылтанмалар ==
 
* [http://www.proctosite.ru/ Отделение колопроктологии и хирургии тазового дна РНЦ хирургии академика Б.] [http://www.proctosite.ru/ В. Петровского РАМН]{{ЭСБЕ}}
* механик
[[Категория:Ҡорһаҡ]]
* физик
[[Категория:Йыуан эсәк]]
* химик
* биологик
* психоген
''Дауалау юлы буйынса ''
* терапевтик юл
* хирургик юл.
 
Шулай уҡ, '''дөйөм ҡабул ителгән классификация буйынса ''':<br />
 
* [[Эске ауырыуҙар ]] (терапия) —сирҙең сәбәптәрен һәм билдәләрен асыҡлаусы [[Медицина|медицина]] өлкәһе [[Этиология|этиологии]], [[патогенез]] [[эске ағзалар ]] [[Этиология|этиологияһы]], [[патогенез]], диагностика, хирургик булмаған дауалау, профилактика и реабилитация өлкәһе<ref name="me">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/6509/ Медицинская энциклопедия]</ref><ref>[http://www.disserlib.com/articles.php?article=156 Медицина фәндәре ]</ref><ref>[http://www.golkom.ru/kme/03/1-223-2-2.html Краткая медицинская энциклопедия]</ref>.
Терапия өлкәһенә һулыш системаһы сирҙәре (пульмонология), йөрәк-ҡан тамырҙары системаһы(кардиология), [[кешенең аш һеңдереү системаһы]] ([[гастроэнтерология]]), бүлеп сығарыу системаһы (нефрология), тоташтырғыс туҡыма (ревматология) һәм башҡалар инә. Хирургик булмаған эске сирҙәрҙе дауалаусы терапевтар тип атала (интернист).
 
* Хирургик сирҙәр ([[хирургия]]) — төп дауалау ысулы операция булған сирҙәр.
* Яман сирҙәр ([[яман шеш|онкология]]) —күҙәнәктәрҙең самаһыҙ бүленеүе менән бәйле сирҙәр.
* [[Нәҫел сирҙәре]] — [[күҙәнәк|күҙәнәктең]] [[ДНК|программа аппаратында]]ғы боҙолоуҙар менән бәйле. [[Гамета]]лар аша нәҫелдән тапшырыла. Нәҫел ауырыуҙары генетик информацияның боҙолоуына бәйле (һаҡлау, тапшырыу, тормошҡа ашырыу мәлендә) . Нәҫелдән килгән һәм тыумыштан килгән сирҙәрҙе айырып йөрөтәләр. Тыумыштан килгән сирҙәр, яралғы үҫешкән ваҡытта, мәҫәлән,[[инфекция|инфекция һөҙөмтәһендә ]] ([[сифилис]] или [[токсоплазмоз]]) йәки үҫешкә зыян килтереүсе башҡа тәьҫирҙәр һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә
* ([[гинекология]]) сирҙәре -ауырға ҡалыу һәм бала тыуҙырыу менән бәйле сирҙәр.
* [[Тире ауырыуҙары ]] —тиренең бөтөнлөгенә, эшмәкәрлегенә зарар килтереүсе сирҙәр.
* [[Күҙ ауырыуҙары ]] —күҙҙең күреү һәләтлегенә зарар килтереүсе органик һәм и функциональ тайпылыштар. Улар бик киң дәирәне эсенә ала .
* [[Инфекцион сирҙәр ]] — организмға патоген (ауырыу тыуҙырыусы) [[Микроорганизмы|микроорганизмдар ]] үтеп инеүе менән бәйле сирҙәр.
 
Патоген микроб '''инфекцион ауырыу ''' тыуҙырһын өсөн, ул ''вирулент'' (ағыулы; {{lang-la|virus}} — ағыу) булырға тейеш. Йәғни, организмдың ҡаршылығын еңеп [[токсин|ағыулау ]]һәләтенә эйә була.
 
Патоген микробтар тереклек эшмәкәлегендә бүлеп сығарған матдәләре менән ағыуларға мөмкиндәр [[Экзотоксин|экзотоксин]] (столбняк, [[дифтерия]]. Икенселәре— үҙҙәренең тәне тарҡалғанда барлыҡҡа килгән ағыу (эндотоксин) менән зарар килтерәләр (холера, ҡорһаҡ тифы).
 
'''Инфекцион сирҙәрҙең ''' бер үҙенсәлеге булып ''инкубацион дәүер'' тора. Был инфекция ингәндән алып үҙен белдерә башлаған арауыҡ. Оҙайлығы зарарланыу юлына һәм микробтың тәбиғәтенә бәйле. Бер нисә сәҙәттән күп йылдарға(һирәк осраҡта ғына) тиклем һуҙылырға мөмкин. Микроорганизмдарҙың организмға инеү юлдары була. Мәҫәлән, [[Холера|холера вибрионы]] [[ауыҙ ]] аша ғына инә ала.
 
* [[Венерик ауырыуҙар|Венерик сирҙәр]] — енси юл аша йоғоусы сирҙәр.
* Донъяны дөрөҫ ҡабул итеү ?әләтлеген юғалтыуға бәйле ([[психиатрия]])
* Ҡолаҡ, танау, тамаҡ сирҙәре ([[отоларингология]])
* Балалар сире ([[педиатрия]]) — бала үҫешкән дәүерҙәге сирҙәр .
* Дөрөҫ туҡланмау һөҙөмтәһендәге сирҙәр ([[диетология]]) (ашап еткермәү, артыҡ ашау)
* [[Интеркуррент сирҙәр ]] — берәй сир ваҡытында барлыҡҡа килгән, ләкин туранан-тура уға бәйләнмәгән сирҙәр. Мәҫәлән, йөрәк миокарды менән сирләгән кешегә киҙеү (грипп) тейеү .
 
== Терапия ==
{{main|Терапия (дауалау)}}
 
 
Дауалау, [[оздоровление организма|һауыҡтырыу]] —сирҙең сәбәптәрен, [[симптомдарын]] алып ташларға, тереклек процестарын ҡәҙимге хәленә ҡайтарыуға, [[здоровье|һаулыҡты]] тергеҙеүгә йүнәлтелгән барлыҡ саралар ул.
 
* '''Этиотроп''' терапия сирҙең ''' сәбәбен''' дауалай, (мәҫәлән, [[Инфекционные заболевания|инфекционсирҙәргә ]]) ҡаршы [[Антибиотики|антибактериаль]] терапия үткәреү.
 
{{Anchor|Пат}}
* '''Патогенетик ''' терапия сирҙең үҫеш '''механизмына ''' ҡаршы йүнәлтелә. Ул ''этиотроп'' терапия мөмкин булмағанда ҡулланыла. Мәҫәлән, [[Сахарный диабет|шәкәр диабетенә]] ҡаршы [[инсулин]] биреү. [[Поджелудочная железа|Ашҡаҙан аҫты биҙе]] ошо [[гормонды ]] етерлек эшләмәгәндә ҡулланыла. Сөнки, әлеге көндә медицина был сирҙән дауалай алмай.
 
{{Anchor|ПТ}}
* '''Симптоматик ''' (паллиатив) терапия сирҙең айырым [[симптом]]дарына ҡаршы үткәрелә. Мәҫәлән, [[Анальгетики|анальгетиктар ]] ауыртыныуҙы баҫыу өсөн, «[[Лихорадка| температура юғары булғанда ]]» төшөрөү өсөн препараттар ҡулланыу һ.б. ''Этиотроп'' и ''патоген'' терапияға ҡушып үткәрелергә мөмкин .
 
*'''Дауалауға бармағанда симптомдарына ҡаршы терапия''' ( онкологик сирҙең терминаль стадияһы) [[паллиативная помощь|паллиатив ярҙам ]] тип аталған дауалау саралары эсендә үткәрелә .
 
== Халыҡ-ара сирлеләр көнө ==
 
 
[[Ер (планета)|Планетала]] барлыҡ сирлеләр хәленә иғтибарҙы йүнәлтеү өсөн ҡабул ителгән халыҡ-ара көн.
 
Йыл һайын ошо көндә махсус саралар үткәрелә.
[[11 февраль]]<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/World_Day_of_the_Sick World Day of the Sick (англ).]</ref>, «Халыҡ-ара сирлеләр көнө» [[1993 йыл]]дан ғына үткәрелә башлаған . [[Рим папаһы]] [[Иоанн Павел II ( рим папаһы )|Иоанн Павел Икенсе]]нең [[1992 йыл]]дың [[13 май]]ынан тәҡдиме буйынса ҡабул ителә. [[Христианлыҡ|христиандарға ]]-[[католицизм|католиктарға]] яһаған өндәмәһендә: «''… барлыҡ медицина хеҙмәткәрҙәренә, дин тотоусыларға, йәмәғәтселеккә сирлеләрҙең, кеше көнлөләрҙең хәленә керергә , ярҙам ойошторорға, уларға тәрбиәне яҡшыртырға кәрәк икәнлеген еткерергә саҡыра ''»<ref>[http://www.przd.ru/inter/illnessday.php Халыҡ-ара көндәр — 11 февраль — Халыҡ-ара сирлеләр көнө ]</ref>. Иоанндың үҙенә лә [[1991 йыл]]да врачтар [[Паркинсон сире]] диагнозын ҡуялар.
 
== Шулай уҡ, ҡарағыҙ ==
 
{{Навигация
|Тема = Болезнь
|Викисловарь =:ru: болезнь
|Викиучебник =
|Викицитатник =:ru: Болезнь
|Викитека =:ru: Болезнь
|Викиновости = Категория:Медицина
}}
 
* [[Список классов МКБ-10|МКБ-10]] — халыҡ-ара төркөмләү буйынса ауырыуҙар класы исемлеге
 
* [[Сирҙәрҙе халыҡ-ара төркөмләү ]]
* [[Ипохондричность]]
* [[Анализант]]
* [[Бөтә донъя сирлеләр көнө]]
* [[Ремиссия]]
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Ауырыуҙар]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ауырыу» битенән алынған