Википедия

Фашизм: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
ә clean up, replaced: <!-- → <!--- (2) using AWB
1 юл:
'''Фаши́зм''' (''итал.'' һүҙе fascio -нан ''итал.'' fascismo атамаһы килеп сыҡҡан. Мәғәнәһе: «Фасциялар  — союз, шәлкем, бәйләм, берләшмә»)  — ультра уң, киҫкен уң сәйәси хәрәкәттең, [[идеология]]һының һәм шуға тура килгән [[диктатура|диктатор]] тибындағы идара формаһының дөйөмләштерелгән атамаһы<ref>''{{нп3|Милза, Пьер|Милза П.|fr|Pierre Milza}}'' [https://archive.is/20130407014314/www.politlogia.narod.ru/m/Milza.htm Что такое фашизм?] // [[Политические исследования (журнал)|Полис]], 1995  г., №  2</ref><ref>[http://read.virmk.ru/b/BARANOV_POLITICA/11.htm Лекция 11. Авторитарный режим] // Теория политики: Учебное пособие. / Авт.-сост. Н.  А.  Баранов, Г.  А.  Пикалов. В 3-х ч.  — СПб: [[Балтийский государственный технический университет|Изд-во БГТУ]], 2003.</ref>, уның характерлы билдәләрен милитаристик, (киң мәғәнәлә) милләтселек<ref name="Stanley G. Payne 1945. Pp. 106">''Stanley G. Payne.'' A History of Fascism, 1914—1945. Pp. 106.</ref><ref>Jackson J. Spielvogel. ''Western Civilization''. Wadsworth, Cengage Learning, 2012. P. 935.</ref>, антикоммунизм һәм анти-либерализм<ref>{{Книга|автор = Payne, Stanley|заглавие = Fascism: Comparison and Definition|место = |издательство = |год = 1980|страницы = P. 7.}}</ref>, ксенофобия, реваншизм һәм шовинизм, мистик юлбашсылыҡ, һайлаулы демократияны һәм либерализмды күрә алмау, элиталар өҫтөнлөгөнә һәм тәбиғи социаль иерархияға ышаныу<ref name="brit">{{нп3|Суси, Роберт|Soucy R.||Robert Soucy}}[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/202210/fascism Fascism] // [[Encyclopedia Britannica]]</ref>, этатизм, һәм ҡайһы бер осраҡта, синдикализм, расизм<ref name=ran/><ref name=passmore/><ref name="belmat"/> һәм геноцид сәйәсәте тип атайҙар<ref name=ran>{{Источник/НФЭ|Фашизм|[[Гаджиев, Камалудин Серажудинович|Гаджиев К. С.]]|url=http://iph.ras.ru/elib/3159.html}}</ref><ref name="belmat">[http://politike.ru/dictionary/839/word/fashizm Фашизм.] // Большая актуальная политическая энциклопедия/ Под общ. ред. А. Белякова и О. Матвейчева.  — М.: [[Эксмо]], 2009.  — 412 с.</ref>.
 
== Этимологияһы һәм билдәләмәһе ==
5 юл:
[[Файл:National Fascist Party logo.svg|thumb|Итальян милләтсе фашист партияһы эмблемаһындағы фасциялар]]
 
'''Фашизм''' һүҙе итальянса ''fascio'' (''фа́шо'')  — «союз» (мәҫәлән, Бенито Муссолиниҙың сәйәси радикаль ойошмаһының атамаһы  — ''Fascio di combattimento''  — ''«Көрәш союзы»''). Был һүҙ, үҙ сиратында, юғары магистрат власы символын, фасцияларҙы  — тимер бәйләменә ҡыҫтырылған балта эмблемаһын, ''fascis''  — "бәйләм, шәлкем"де аңлатҡан, латин һүҙенә ҡайтып ҡала. Рим республикаһы юғары магистраттарының почётлы ҡарауылы  — ликторҙар фасциялар йөрөткән. Фасциялар халыҡ исеменән көс, хатта үлем язаһын ҡулланыу хоҡуғын символлаштырған. Шунан бирле фасциялар һүрәте күп илдәрҙең дәүләт власы символдарында сағыла (мәҫәлән, фасциялар Рәсәй Федерацияһы суд приставтары Федераль хеҙмәте :Файл: ФССП.Эмблема.gif|эмблемаһында һүрәтләнгән).
 
Тарыраҡ тарихи мәғәнәлә фашизм тигәндә, [[Италия]]ла 1920-се  — 1940-сы йылдар башында Бенито Муссолини етәкләгән күмәк кеше йәлеп иткән сәйәси хәрәкәт хәтергә төшә<ref name="belmat"/>. Был атама башҡа илдәрҙә барлыҡҡа килгән шуға оҡшаш идеологияларҙы һәм сәйәси режимдарҙы классификациялағанда ла ҡулланыла башлай.
 
{{нп3|Суси, Роберт|Роберт Суси||Robert Soucy}} Британникаһы<ref name=brit/>, Камалудин Серажудинович Гаджиевтың Яңы фәлсәфә энциклопедияһы<ref name="ran" /> һәм башҡа сығанаҡтар 1920—1945 йй. әүҙемләшкән күп кенә ойошмаларҙы фашистик хәрәкәт тип атаны: НСДАП<ref name=passmore>Kevin Passmore. Fascism. A Very Short Introduction, 2002 p. 62</ref><ref name="lib.ru">''Вольфганг Випперман'' [http://lib.ru/POLITOLOG/fascio.txt Европейский фашизм в сравнении 1922—1982]</ref><ref name=ReferenceA>[[Гриффин, Роджер|Roger Griffin]] [http://books.google.ru/books/about/The_Nature_of_Fascism.html?id=544bouZiztIC&redir_esc=y The Nature of Fascism], [[Taylor & Francis Group]], 1991</ref>, Испан фалангаһы<ref name=brit/><ref name=passmore/>, усташтар<ref name=brit/>, португал Милли союзы<ref name=brit/> финн Лапуа хәрәкәте, венгр Сатраш уҡтары<ref name=brit/>, румын Тимер гвардияһы<ref name=brit/> һ.б.
 
Ҡайһы бер Европа илдәрендә барлыҡҡа килгән дәүләт ҡоролошон (иң йыш осраҡта Адольф Һитлер идара иткән дәүерҙәге Германияны һәм Муссолини осорондағы Италияны)  — Икенсе Бөтөн донъя һуғышы тамамланғанға тиклем йәшәгән фашистик дәүләттәр тип атайҙар.<ref>The American Heritage® New Dictionary of Cultural Literacy, Third Edition Copyright © 2005 by Houghton Mifflin Company. Published by Houghton Mifflin Company.</ref>.
 
Эрнст Нольте фашизмдың нигеҙе итеп өс идеологик "анти-"ны атай: антимарксизм, антилиберализм һәм антиконсерватизм. Ошоларға тағы хәрәкәттең ике ҡылыҡһырламаһы өҫтәлә: лидерлыҡ һәм партиялылыҡ принцибы.<ref>Nolte, E. 1965. Three Faces of Fascism. London: Weidenfeld & Nicolson</ref>.
21 юл:
Британия ғалимы Роджер Итвелл (Roger Eatwell) бик төгәл һәм ҡыҫҡа билдәләмә бирә: фашизм «холистик-милли радикаль өсөнсө юл нигеҙендә социаль яңынан тыуыуҙы (возрождение) етәкләү маҡсатын ҡуя».<ref>Eatwell, R. 2001 «Universal fascism? Approaches and definitions.» In S. U. Larsen (ed.), Fascism outside Europe. New York: [[Columbia University Press]]</ref>.
 
Инглиз тикшеренеүсеһе Роджер Гриффин, этик ҡиммәттәргә иғтибар итеп, фашизмды милләттең, расаның тоҡомон һәм мәҙәниәтте тамырынан үҙгәртеү һәм «яңы кеше» барлыҡҡа килтереү идеяһы менән илһамланған «популистик ультрамилләтселектең» «мифик ядроһы» тип аңлата.<ref>Michael Mann, Professor of Sociology at UCLA. Fascists (Cambridge University Press, 2004)</ref> Ул фашизмды үҙенең мифологик ядроһында фашистик идеология (башҡа төрлө милли-популистик идеологиялар кеүек) милләтте үҙгәртеүгә түгел, ә уны ''«тамырынан үҙгәртеп яңынан яралтыуға»'' ниәт иткән'' «палингенетик ультрамилләтселек»'' тип билдәләй<ref name=ReferenceA /><ref name="Umkand">проф. Андреас Умланд. [http://www.apn.ru/publications/article19710.htm#_edn30 Фашизм и неофашизм в сравнении: западные публикации 2004—2006 годов]</ref>. Андреас Умланд фекеренсә, был концепция инглиз телле ғилми берләшмә тарафынан бөгөнгө көндә аҙмы-күпме ҡабул ителгән, тип һанай<ref>[[Умланд, Андреас|Умланд А.]] [http://www.academia.edu/172163/_ Современные концепции фашизма в России и на Западе] // «[[Неприкосновенный запас (журнал)|Неприкосновенный запас]]» 2003, №  5(31)</ref>.
 
Америка тарихсыһы Роберт Пакстон (Robert Paxton) фашизмды "берҙәмлек, көс һәм «таҙа булыу» культы аша компенсацияланыуҙы нигеҙ итеп алып, берләшмәнең түбән тәгәрәүе, кәмһетелеүе, ҡорбансыллығы тураһында саманан тыш хәстәрлек күреү, шул уҡ ваҡытта халыҡ массаларына таянған милләтсе-әүҙемдәр партияһы, традицион элиталар менән ҡатмарлы, ләкин эффектив хеҙмәттәшлек итеп, демократик азатлыҡтан баш тартып һәм этик һәм легаль сикләүҙәрһеҙ «эске таҙарыныу» һәм халыҡ-ара экспанция маҡсаттарын көс ҡулланып тормошҡа ашырыусы сәйәси тәртип формаһы, " тип билдәләй<ref>Robert Paxton The Anatomy of Fascism (Alfred A. Knopf, 2004)</ref>.
29 юл:
Бынан тыш, күмәк кеше аңының һәм/ йәки индивидуаль аңдың патологик тайпылышына нигеҙләнгән күренеш, тип<ref name="reich">[[Райх, Вильгельм|Вильгельм Райх]]. [http://lib.ru/POLITOLOG/RAJH_W/raihdd.txt Психология масс и фашизм]</ref><ref>[[Беттельгейм, Бруно|Беттельгейм Б.]] [http://www.kulichki.com/moshkow/PSIHO/BETTELGEJM/tatalit.txt О психологической привлекательности тоталитаризма.]</ref>, «фашизм» төшөнсәһен псхологик һәм психофизиологик аңлатыу тенденцияһы ла бар. Нацизм йылдарында Европанан китергә мәжбүр булған австрия психологы Вильгельм Райх «фашизм раса күрә алмаусанлығы нгеҙендә барлыҡҡа килә һәм шуның сәйәси ойошҡан булмышы булып хеҙмәт итә», тип белдерҙе<ref name="reich" />.
 
Америка философы Һанна Арендт фекеренсә, фашизмдың төп билдәһе кәрәкле эффект тыуҙырыу өсөн алдаҡ алымдар ҡулланыуҙан да баш тартмаған ҡеүәтле пропагандистик аппарат ярҙамында эске һәм тышҡы дошманды күрә алмаусылыҡ культы барлыҡҡа килтереү ул<ref>'''' Истоки тоталитаризма / Пер. с англ. / Под ред. М.  С.  Ковалёвой, Д.  М.  Носова.  — М.: ЦентрКом, 1996.  — 672 с.</ref>.
 
=== Фашизм һәм расизм ===
 
Фашизм һәм расизмдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре буйынса фәндә төрлө фекер йәшәй. Беренсе ҡараш яҡлылар биологик расизм идеяһы {{comment|нацистик|милләтселек}} режимдың {{comment|өҫтөнлөклө хоҡуғы|прерогативаһы}}, ә фашизм расаға түгел, милләт сифатына айырым иғтибар йүнәлтә тип һанайҙар. Был теория яҡлылар {{comment|нацистик|милләтселек}}ды айырым тарихи феномен, тип билдәләй һәм уны фашизмдың бер төрө тип иҫәпләмәй<ref>Renzo De Felice. Rosso e Nero.  — Milano: Baldini&Castoldi, 1995.  — P. 149—163.</ref><ref>[[:en:A. James Gregor|A. James Gregor]]. The Faces of Janus: Marxism and Fascism in the Twentieth Century.  — New Haven: Yale University Press, 2000.  — Chapter 8.</ref><ref>[[:en:Zeev Sternhell|Zeev Sternhell]]. The Birth of Fascist Ideology.  — Princeton: Princeton University Press, 1994.</ref>.
 
Бөгөнгө көндә ныҡ таралған, Роджер Гриффин һәм уның «яңы консенсус» мәктәбе хуплаған, икенсе ҡараш буйынса, биологик расизм милләтте йә расаны мотлаҡ революцион «яңынан яралтыу» һәм «таҙартыу» идеяһына ({{comment|палинген ультрамилләтселек|палингенезис}}кә нигеҙләнгән фашизм теорияһы һәм практикаһы менән тәбиғи (органик) үрелә. Был ҡарашта тороусылар, айырым алғанда, 1980-се йылдар ахырына тиклемге тарихнамә танығанса, «классик» итальян фашизмы нығыраҡ расист характерлы булған, тиҙәр. Шуға ҡарамаҫтан, был ғалимдар ҙа биологик расизмды (киң таралған булһа ла) фашизмдың тарихи шарттар буйынса ҡалҡып сығырға тейешле бер төрө, ультрамилләтселек, билдәһе, тип иҫәпләйҙәр һәм раса идеяһын фашистик идеологияның иң кәрәкле компоненты тип һанамай<ref>Roger Griffin. The Nature of Fascism.  — London: Routledge, 2013.</ref><ref>Fascism Past and Present, West and East: An International Debate on Concepts and Cases in the Comparative Study of the Extreme Right. Edited by Roger Griffin, Werner Loh, Andreas Umland.  — Stuttgart: ibidem-Verlag, 2006.</ref> Әйтергә кәрәк, хәҙерге заман көнбайыш ғилми традицияһында «расизм» төшөнсәһе, дискриминацияның һәм эксклюзионизмдың (шул иҫәптән милли һәм этник) төрлө формаларын берләштерә, ғөмүмән, постсовет дәүере менән сағыштырғанда, киң күләмгә эйә.
 
== Тарихы ==
43 юл:
Фашизмдың идеологик тамырҙары 1880 йылға, айырым алғанда, ул саҡтағы ''Fin de siècle'' темаһына барып тоташа<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev|заглавие = Crisis of Fin-de-siècle Thought|ответственный = |издание = International Fascism: Theories, Causes and the New Consensus|место = London and New York|издательство = |год = 1998|страницы = 169|страниц = |isbn = }}</ref>. Был тема материализмға, рационализмға, позитивизмға, буржуаз йәмғиәткә һәм демократияға ҡаршы тороуға нигеҙләнгән. Ошо интеллектуаль мәктәп кешене бик ҙур берҙәмлектең бер өлөшө тип иҫәпләгән, либерал йәмәғәтселектең индивидуализмын һәм буржуаз йәмғиәттәге социаль бәйләнештәрҙең юҡҡа сығыуын ғәйепләгән.
 
''Fin de siècle'' донъяға ҡарашы төрлө интеллектуаль асыштар, шул иҫәптән Чарлз Дарвин биологияһы, Рихард Вагнер эстетикаһы, Жозеф Артюр де Гобино расизмы, Гюстав Лебон психологияһы һәм Фридрих Ницше фәлсәфәһе, Фёдор Михайлович Достоевский һәм Анри Бергсон тәьҫирендә формалашҡан. Ул ваҡытта киң танылыу тапҡан социаль дарвинизм физик һәм йәмғиәт тормошо араһында айырма күрмәй һәм йәшәү  — кешенең, тере ҡалыр өсөн, бер туҡтауһыҙ дауам иткән көрәше тип ҡарай. Социаль дарвинизм үҙенең биотөркөмдөң идентиклығы һәм йәмғиәттә органик мөнәсәбәттәрҙең әһәмиәте тураһындағы акценты менән йәмғиәттә милләтселек идеяһының легитимлығына һәм һөймәләклегенә килтергән<ref>{{Книга|автор = Stanley G. Payne|заглавие = A history of fascism, 1914–1945.|ответственный = |издание = Digital printing edition.|место = Oxon, England, UK|издательство = [[Routledge]]|год = 1995, 2005|страницы = 29|страниц = |isbn = }}</ref>. Социаль һәм сәйәси психологияның яңы теориялары кешенең үҙен рациональ тотошо төшөнсәһен кире ҡаҡҡан һәм сәйәси һорауҙарҙы хәл иткәндә хис-тойғолар (эмоциялар) аҡылдан алда йөрөй, тип иҫбатлаған. Ницшеның «Алла үлгән» тигән аргументы христианлыҡты, демократияны һәм хәҙерге заман коллективизмын, «көтөү хисе» тигән ғәйеп ташлауы менән аралашып килгән. Уның Бөйөк кеше (Übermensch) концепцияһы һәм идара итеүгә ихтыяр  — кешенең тәү инстинкты тип раҫлауы ''Fin de siècle'' быуын вәкилдәренә ҙур йоғонто яһаған.
 
Гаэтано Моска үҙенең «Хакимлыҡ итеүсе класс» (1896) тигән хеҙмәтендә һәр йәмғиәттә «ойошҡан аҙсылыҡ» "ойошмаған күпселек"тән өҫтөн торасаҡ һәм улар менән идара итәсәк, тип раҫлаған теория барлыҡҡа килтергән<ref>{{Книга|автор = William Outhwaite|заглавие = The Blackwell dictionary of modern social thought|ответственный = |издание = [[Wiley-Blackwell]]|место = |издательство = |год = 2006|страницы = 442|страниц = |isbn = }}</ref>. Моска йәмғиәттә тик ике класс ҡына бар: «идара итеүселәр» (ойошҡан аҙсылыҡ) һәм «буйһоноусылар» (ойошмаған күпселек) тигән. Ул шулай уҡ ойошҡан аҙсылыҡтың ойошҡанлығы ойошмаған күпселек рәттәрендә булған һәр кешене ҡыҙыҡһындыра, тип раҫлаған<ref>{{Книга|автор = Giuseppe Caforio|заглавие = Handbook of the sociology of the military|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Springer]]|год = 2006|страницы = 12|страниц = |isbn = }}</ref>.
 
[[Файл:Charles Maurras - avant 1922.jpg|left|thumb|139x139px|Шарль Моррас]]
Француз милләтсеһе һәм реакцион монархисы Шарль Моррас фашизм үҫешенә тәьҫир иткән. Ул милләттең органик берҙәмлегенә саҡырыусы интеграль милләтселекте пропагандалаған. Моррас ҡеүәтле монарх милләтененең идеаль лидеры була, тип раҫлаған. Моррас «халыҡ ихтыярын демократик мистификациялау»ға ышанмаған, ошо күренеш шәхсиәтһеҙ коллектив субъект барлыҡҡа килтерә тигән. Ҡеүәтле монарх, уның ҡарауынса  — ил эсендә халыҡты берләштерер өсөн үҙенең абруйын файҙалана алыусы персонифицирланған хөкөмдар. Моррастың интеграль милләтселеге фашистар тарафынан идеалләштерелгән һәм, монархизмдан баш тартып, модернлашҡан инҡилап формаһы итеп үҙгәртелгән<ref>{{Книга|автор = David Carroll|заглавие = French Literary Fascism: Nationalism, Anti-Semitism, and the Ideology of Culture|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = 1995|страницы = |страниц = |isbn = 9780691058467}}</ref>.
 
Француз революцион синдикалисы Жорж Сорель үҙенең хеҙмәттәрендә дөйөм забастовка ойоштороу аша капитализм һәм буржуазияны ҡолатыу революцияһына килтереү маҡсатында сәйәси мәжбүр итеүҙе легитимләштереү кәрәклеген һәм радикаль сараларҙы пропагандалаған. Үҙенең «Золом тураһында уйланыуҙар» тип аталған(1908) тип аталған иң билдәле хеҙмәтендә, Сорель яңы сәйәси дин кәрәклеген һыҙыҡ өҫтөнә алған<ref name=":0">{{Книга|автор = Mark Antliff|заглавие = Avant-garde fascism: the mobilization of myth, art, and culture in France, 1909–1939|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Duke University Press]]|год = 2007|страницы = 81|страниц = |isbn = }}</ref>. «Прогресс иллюзиялары» тигән хеҙмәтендә Сорель, «аристократтың да аристократы  — ул демократия», тип яҙып, демократияның реакцион характерын ғәйепләгән<ref name=":0" />. 1909 йылда Францияла синдикалист дөйөм забастовкаһы ҡыйратылғандан һуң, Сорель һәм уның яҡлылар һул радикалдарҙан айырылған һәм, уң радикалдарға ҡушылып, республикаға ҡаршы булған христиан патриоттарын идеаль революционерҙар тип хуплап, һуғышсан католицизм һәм француз патриотизмын үҙҙәренең сәйәси ҡараштарына яраҡлаштырырға, улар менән берләшергә тырышҡан. Башта Сорель рәсми рәүештә марксизмды ревизиялаусы булған, ә 1910 йылда социализмдан баш тартыуын иғлан иткән, Бенедетто Кроче афоризмын ҡулланып, «марксизм тарҡалыуы» арҡаһында «социализм үлгән» тип әйтер булған<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri|заглавие = The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 1994|страницы = 78|страниц = |isbn = }}</ref>. 1909 йылда Сорель Шарль Моррастың реакцион милләтселеген хуплай, уныһы ла, үҙ сиратында, демократияға ҡаршы тороу сараһы булараҡ, үҙенең милләтселек идеалдарының Сорель синдикализмы менән ҡушылыу мөмкинлеге менән ҡыҙыҡһынған булған. Моррас «демократик һәм космополитик элементтан азат социализм, матур ҡулға яҡшы итеп тегелгән бирсәткә нисек килешһә, милләтселеккә шулай уҡ килешә» тип әйткән<ref>{{Книга|автор = Douglas R. Holmes|заглавие = Integral Europe: fast-capitalism, multiculturalism, neofascism|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 2000|страницы = 60|страниц = |isbn = }}</ref>.
[[Файл:Georges Sorel.jpg|thumb|157x157px|''Жорж Сорель'']]
Моррас милләтселегенең һәм Сорель синдикализмының бергә ҡушылыуы радикаль итальян милләтсеһе Энрико Коррадиниға бик көслө тәьҫир итә. Революцион милләтсе-синдикалистарҙың киҫкен хәрәкәт итеүе һәм көрәшкә әҙерлеге аристократтар һәм анти-демократтар етәкселегендә ойошторолорға тейеш, тигән ул. Коррадини Италияны, Франция һәм Бөйөк Британия плутократик режимдарына ҡаршы сыға алырлыҡ, империализм сәйәсәте үткәрерлек «пролетар милләт» тип атаған<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri|заглавие = The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 1994|страницы = 163|страниц = |isbn = }}</ref>.
 
Фашизмдың социаль ағым булараҡ аяҡҡа баҫыуына британ публицисы Томас Карлейль әһәмиәтле йоғонто яһаған. Немец политологы Мануэль Саркисянц:
{{начало цитаты}}Нацизм  — немецтәр уйлап сығарған нимә түгел, тәүҙә ул ситтә барлыҡҡа килгән һәм беҙгә унан күсерелгән … Нацизм (милләтселек) фәлсәфәһен, [[диктатура]] теорияһын йөҙ йыл элек үҙ ваҡытының бөйөк шотландлыһы, бик ихтирам ителгән сәйәси пәйғәмбәре  — Карлейль формулаға әйләндергән. Һуңғараҡ уның идеялары Хьюстон Стюарт Чемберлен тарафынан үҫтерелгән. Нацизм диненең нигеҙләнерлек бер ниндәй ҙә төп доктринаһы булмаған … ул Карлейлдә лә… Чемберлен дә лә булмаҫ ине. Карлейль дә, Чемберлен дә… нацистик диндең ысын мәғәнәһендә рухи аталары булғандар… Һитлер һымаҡ, Карлейль дә парламент системаһын күрә алмаған … Һитлер һымаҡ, Карлейль дә һәр ваҡыт диктатураның ҡотҡарыусы яҡшылыҡ булыуына ышанған.{{конец цитаты|источник=М. Саркисянц. «Томас Карлейль һәм иң ярлы инглиздәр өсөн „хоҙай фельдфебелдәре — сафҡа баҫыу инструкторҙары“ »<ref>[http://scepsis.ru/library/id_2131.html М. Саркисянц. «Томас Карлейль һәм иң ярлы инглиздәр өсөн „Хоҙай фельдфебелдәре — сафҡа баҫыу инструкторҙары“ »]</ref>}}
 
Бертран Рассел үҙенең «Көнбайыш фәлсәфәһе тарихы» (1946) китабында: "Карлейль һәм Ницшенан артабанғы аҙым  — Һитлер, "-тип раҫлаған.
 
== Фашизмдың төп һыҙаттары ==
72 юл:
* популизм элементтары,
* милитаризм,
* йыш  — юлбашсылыҡ,
* идара иткән кластарға ҡағылмаусы, халыҡтың киң ҡатламына таяныуҙы декларирлау.
 
И.  В.  Мазуров фекеренсә, дәүләт идара итеү системаһы булараҡ, фашизм  — авторитаризм түгел, ә тоталитаризм, һәм улар араһында етди айырма бар<ref>
* ''Мазуров И. В.'' «Фашизм как форма тоталитаризм формаһы булараҡ» // [[Йәмғиәт фәндәре һәм современность]].  — 1993.  — №  5.;
* ''Мазуров И. В.'' «Япон фашизмы».  — М.: [[Фән (нәшриәт)|Фән]], 1996)</ref>.
 
== Фашист партияларының дөйөм һыҙаттары ==
Илдә иҡтисади кризис булһа, һәм ул шулай уҡ социаль һәм сәйәси өлкәлә кризисҡа килтерһә, йыш осраҡта фашист партияларының барлыҡҡа килеү һәм үҫеү факторы шул була.
 
Фашист партиялары йыш осраҡта ''милитарлашҡан'' һәм ул осор өсөн ғәҙәти булмаған сәйәси стиль ҡулланғандар: күмәк халыҡтың манифестациялары, күмәк кеше марштары, партияның ир-егеттәр характерлы икәнен һыҙыҡ өҫтөнә алыу, мәҙәниәтте, фәнде, аңды дин йоғонтоһонан азат итеү сиркәү мөлкәтен дәүләт мөлкәтенә әйләндереү  — секуляризирланған динлелектең ҡайһы бер формалары, сәйәси конфликттарҙы компромисһыҙ хуплау һәм ''көс ҡулланыу''.
 
Фашист партияларын айырып торған билдәһе  — нигеҙенә амбивалентлыҡ һалынған сағыштырырлыҡ идеологиялары һәм маҡсаттары булыу. Фашистик идеология бер үк ваҡытта ''антисоциалистик'' һәм антикапиталистик, антимодернлы һәм хәҙерге заманса махсус, трансмилли моменттарҙы асып һала. Был мөнәсәбәттәр фашизмдың бөтөн төрҙәрендә лә бер төрлө формала сағылмай.
 
Итальян Милләтсе {{comment|фашист партияһы|НФП}} программаһының күп өлөшөндә аңлы рәүештә бәйләнешһеҙ яҙылған антакапиталистик пункттары, үҫеш барышында, һаман да артҡы планға күсә барған. Былар венгр "Сатраш уҡтар"ында, румын «Тимер гвардия»һында, Испан фалангаһының ҡайһы бер бүлексәләрендә, француз {{comment| Халыҡ Француз Партияһы|ФНП}}нда, Жак Дориола сағыштырмаса көслө сағылған. Киреһенсә, был австрия һеймверсыларында, норвегия "Милли берләшеү"ендә, бельгия рексистарында, ҡалған француз фашист партияларының ҡайһы бер бүлексәләрендә һәм голланд НСС-ында сағыштырмаса көсһөҙ сағыла.
 
"Тимер гвардия"сыларҙа киҫкен антимодернлыҡ йүнәлеш күҙәтелә. Әммә был хәрәкәт тә пропагандала, сәйәсәттә, хәрби эштә һәм иҡтисадта махсус заманса ҡоралдар һәм методтар ҡулланыуҙан бер нисек тә баш тартмай. Фашизмды ни ғәҙәттән тыш антимодернлыҡ тип тә, ни «замансаға уҡталыш» тип тә, бигерәк тә  — «социаль революция» тип атап булмай<ref name="lib.ru"/>.
 
Бөтөн фашист партиялары ла махсус милләтселек йүнәлешендә торған; күпселеген улар милли тарихтарының идеаллаштырылып күрһәтелгән аныҡ тап килгән «данлы» периодтарына иғтибар иткән. Әммә ваҡ фашист хәрәкәттәре, теләйме, теләмәйме, ниндәйҙер дәрәжәлә башҡа фашист хәрәкәттәренең, бигерәк тә фашист режимдарының мәнфәғәттәре менән иҫәпләшергә тейеш булған. Тап сит ил фашист өлгөһөнә йүнәлтелеү арҡаһында был партиялар менән һулдар ғына түгел, киҫкен милләтсе йүнәлештә торған уң партиялар ҙа көрәшкән.
 
Бөтөн фашист партиялары ла ҡәтғи рәүештә һәм компромисһыҙ ихтыяр көсө менән үҙҙәренең сәйәси дошмандарын, ә тағы  — нигеҙһеҙ һайлағанды  — аҙсылыҡты юҡ итергә ынтылғандар<ref name="lib.ru"/>.
 
== Фашизмдың варианттары ==
99 юл:
{{Main|Итальян фашизмы}}
See also Фашизм доктринаһы Ысын идеализм Римгә марш
Тар мәғәнәлә фашизм, йәғни Бенито Муссолини доктринаһы беренсе планға корпоратив дәүләт  — (партиялар власы булған парламент демократияһына ҡапма-ҡаршы) бөтөн ҡатлам халыҡтың мәнфәғәттәрен гармониялаштырған һәм күрһәткән корпорациялар власы булған дәүләт идеяһын тормошҡа ашыра. Фашист идеологияһы [[1910]]-сы йй. һуңында [[Италия]]ла барлыҡҡа килгән, итальян фашист партияһы власҡа килгән һәм [[1922 йыл]]да Муссолини диктатураһын урынлаштырған. Муссолини үҙенең ''«La Dottrina del Fascismo»'' тигән китабында «фашизм» һүҙен «дәүләт идараһы системаһы» мәғәнәһендә лә, «идеология» мәғәнәһендә лә ҡулланған:
<blockquote> «Il fascismo, oltre a essere un sistema di governo, è anche, e prima di tutto, un sistema di pensiero» («Фашизм  — ул идара системаһы ғына түгел, ул бигерәк тә фекер системаһы»).</blockquote>
 
=== Немец национал-социализмы ===
{{Main|Милләтсе-социализм}}
Национал-социалистик немец эшсе партияһы (''немец. ''Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei|Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei). Рус телле транскрипцияла аббревиатураһы: НСДАП Германияла [[1933]] йылдан [[1945 йыл]]ға саҡлы идара итә. Бенито Муссолиниҙың [[1922 йыл]]дағы Римгә маршының уңышы герман ултрауң радикалдары өсөн дәртләндергес өлгө булған. Немец национал-социалистары лидеры [[Адольф Һитлер]] нацистик партия формалашыуына итальян фашизмының етди тәьҫирен таныған<ref>''Рахшмир П. Ю.'' Происхождение фашизма.  — М.:[[Наука (издательство)|Наука]], 1981 (История и современность), 184 с.</ref>. Нацизмдың төп пропагандисы Йозеф Һеббельс итальян фашизмына либерал демократия менән конфликт башын япһарып, былай тигән:
<blockquote>Римгә марш либерал демократия штурмы билдәһе булды. Был либерал-демократик рух донъяһын ҡыйратыуҙың тәүге ынтылышы ине… ә ул 1789 йылда Бастилияны алыуҙан башланды һәм аяуһыҙ революцион түңкәрелештәрҙә сиратлап бер ил артынан икенсеһен, милләттәрҙең [[марксизм]]да, демократияла, анархия һәм синфи көрәштә һәләк булыуына юл ҡуйыр өсөн, яуланы…<ref name="Carlsten, 1982. p. 80">Carlsten, 1982. p. 80.</ref>.</blockquote>
[[Файл:Corneliu Zelea Codreanu.jpg|thumb|160px|left|Корнелиу Зеля Кодряну]]
[[Файл:Guardiadehierro.svg|thumb|right|180px|Символика ''Железной гвардии'']]
Ике идеологияның  — итальян фашизмы һәм герман нацизмының  — бер-беренә тәьҫире уртаҡ булған. Мәҫәлән, Италияла билдәле Холокост {{comment|Холокост|антисемит закондары}} ҡабул ителгән.
 
=== Тимер гвардия ([[Румыния]]) ===
{{Main|Тимер гвардия}}
«Тимер гвардия»  — [[1927]]йылдан [[1941 йыл]]ға саҡлы Румынияла йәшәп килгән фашист хәрәкәте<ref>Spicer, Kevin P. 2007. Antisemitism, Christian ambivalence, and the Holocaust. [[Indiana University Press]] on behalf of the Center for Advanced Holocaust Studies. p. 142.[http://books.google.ca/books?id=5y36kURk5w4C&pg=PA142&dq=iron+guard+totalitarian] (Describes the Romanian Iron Guard as a totalitarian nationalist and anti-Semitic movement.</ref>. Улар [[1940 йыл]]дың 14 сентябренән [[1941 йыл]]дың 21 ғинуарына саҡлы власть башында ултырған. Корнелиу Зеля Кодряну был хәрәкәтте [[1927 йыл]]дың 24 июлендә ''{{comment| «Тимер гвардия|Архангел Михаил легионы}}«'' атамаһы менән нигеҙ һалған (''»[[:ro:Mișcarea Legionară|Legiunea Arhanghelului Mihail]]"''), һәм, вафатына саҡлы (1938), уның юлбашсыһы булған.
 
=== Фалангизм ([[Испания]]) ===
{{Main|Фалангизм}}
'''Испа́н Фала́нгаһы''' (''испан.''Falange Española)  — Испанияның ультрауң сәйәси партияһы. [[1933 йыл]]да Хосе Антонио Примо де Ривера, Испанияның элекке диктаторының улы нигеҙ һалған. Испан Фалангаһы Франциско Франконың тоталитар режимы йылдарында ([[1936]]—[[1975]])  — ил менән идара иткән берҙән-бер законлы партия<ref name="spanishfascism">{{cite book | last =Payne | first =Stanley G| title =Falange: A History of Spanish Fascism| publisher =Textbook Publisherss| url =http://books.google.com/books?id=rsHyAAAACAAJ&dq=Spanish+Fascism&lr=| isbn =0758134452}}</ref>.
 
[[1975 йыл]]да Франко вафат булғандан һуң, Испанияла демократик процестар башлана, һәм партия тарҡалған. Хәҙерге ваҡытта фалангист тип аталыу хоҡуғына бер нисә партия һәм хәрәкәт дәғүә итә.
 
Фаланганың идеологияһы (национал-синдикализм) [[Италия|итальян]] [[фашизм]]ының ҡайһы бер аспекттарына яҡын тора. Хосе Антонио Примо де Ривера был турала үҙенең "Башланғыс пункттар"ында яҙған. Испанияның бөйөк державаға әйләнеүен, испан телле илдәр менән мәҙәни һәм сәйәси бәйләнештәрҙе яйға һалыуҙы, Испан империяһын тергеҙеүҙе күҙ аллағандар улар. Фаланганың милләтселеге этник түгел, гражданлыҡ -патриотик, тиер кәрәк сөнки ойошма, Испан империяһына лояль мөнәсәбәттә булыу шарты менән, баск һәм каталондарҙың мәҙәни автономияһына ҡаршы сыҡмаған. {{comment|итальян фашизмы|Национал фашист партияһы}}нан айырмалы рәүештә, Фаланга сәйәси партияларҙы ҡәтғи кире ҡаҡҡан, һул хәрәкәткә лә, уңына ла бер төрлө дошманлыҡ менән ҡараған. Девиздары  — «Берҙәм, бөйөк һәм азат» (Испания) ({{lang-es|¡Una, Grande y Libre!}}).
 
Испан Фалангаһы 1936 йылдың 17-18 июлендәге хәрби түңкәрелеште хуплаған сәйәси көс булып торған.
129 юл:
 
Милли хәрәкәттең инфраструктураһы уның элекке ағзалары, бигерәк тә Мануэль Фрага Ирибарне тарафынан, Халыҡ Альянсын, артабан, 1996—2004 йылдарҙа идара итеүсе Испания халыҡ партияһын төҙөр өсөн, файҙаланылған, тип һанала
<ref>Фаланганың бөгөнгө төп идеологик вариҫтары  — [[:es:La Falange (partido)|FE/La Falange]] (сайт [http://www.lafalange.org www.lafalange.org]); [[:es:Movimiento Falangista de España|Movimiento Falangista de Espana]] (сайт [http://mfe.mforos.com/ www.mfe.mforos.com]), [[:es:Falange Española de las JONS (1977)|Falange Española de las J.O.N.S]] (сайт [http://www.falange.es www.falange.es]) һәм[[:es:Falange Auténtica|Falange Auténtica]] (сайт [http://www.falange-autentica.org www.falange-autentica.org])</ref>.
 
=== Яңы дәүләт ([[Португалия]]) ===
{{Main|Яңы дәүләт (Португалия)}}
«Яңы дәүләт»  — хәрби түңкәрелеш ярҙамында Португалияла урынлаштырылған сәйәси режим.
 
[[1926 йыл]]дың 28 майындағы түңкәрелештән һуң ил менән идара итеү генерал Антониу Оскар ди Фрагуш Кармонеға күскән. Ул башта ваҡытлыса президент булһа, артабан 1928 йылдан 1951 йылға саҡлы президент булып ҡалған. 1928 йылда Кармона Антониу ди Оливейру Салазарҙы финанс минстры вазифаһына саҡыра. Налоговые реформы Салазарҙың һалым реформаларыбюджет килемен арттырған, дәүләт бурысы ҡыҫҡартылған, иҡтисад үҫешенә, йәмәғәт эштәренә, оборона һәм социаль сфераға шаҡтай ҙур аҡса бүленгән.
150 юл:
=== Интегрализм ([[Бразилия]]) ===
{{Main|Бразиль интегрализмы}}
Бразиль интегрализмы  — 1932 йылдың октябрендә Плиниу Салгаду нигеҙ һалған фашист идеологиялы сәйәси хәрәкәт<ref name="diversity">[http://science.jrank.org/pages/9324/Fascism-Diversity-Individual-Fascisms.html Разнообразие отдельных фашизмов] {{ref-en}}</ref><ref>[http://science.jrank.org/pages/9323/Fascism-Non-European-Fascisms.html Неевропейские фашизмы] {{ref-en}}</ref><ref>Роджер Гриффин, Мэтью Фэлдман [http://books.google.ru/books?id=xeHuSpHzqGUC Фашизм: «Эпоха фашистов»] ({{lang-en|Fascism: The 'fascist epoch'}})</ref>. Был хәрәкәт европа массовый хәрәкәттәренең, бигерәк тә итальян фашизмының һыҙаттарын үҙләштерелгән. Әммә интегралистар [[расизм]]ды кире ҡаҡҡандар, был позицияларын үҙҙәренең «Бөтөн расалар һәм халыҡтарҙың берләшеүе» слоганы аша раҫлағандар, шулай уҡ партияға төрлө раса кешеләрен, хатта негрҙарҙы ла алғандар.
 
=== Рус фашизмы ===
{{main|Рус фашизмы}}
Рус милләтселеге үҫеш осоро 1930-сы  — 1940-сы йылдарҙа, годы, характеризующийся симпатией итальян фашизмына симпатия формаһында, артыҡ сағылған антисоветизм һәм антииудаизм, шулай уҡ өлөшләтә антисемитизм менән характерлана. Рус фашизмы Германияла, Маньчжурияла һәм АҠШ-тағы аҡ эмигранттар араһында таралған һәм тарихта билдәле булған "Ҡара сотня"сылар кеүек хәрәкәттәрҙән<ref>''Уолтер Лакер''. [http://litfile.net/web/224923/292000-293000 Чёрная сотня. Происхождение русского фашизма.] М.: Текст, 1994. ISBN 5-7516-0001-0</ref> һәм «аҡтар хәрәкәте» кеүек хәрәкәттәрҙән баш алған</ref>.
 
Германияла һәм АҠШ-та ([[Маньчжурия|Маньчжуриия]нан айырмалы рәүештә) ғәмәлдә сәйәси әүҙемлек күрһәтмәгәндәр, антисемит йөкмәткеле гәзит һәм брошюралар сығарыу менән сикләнгәндәр. Икенсе Бөтөн донъя һуғышы башланыу менән Германиялағы рус фашистары Һитлер яҡлы булған һәм Икенсе Бөтөн донъя һуғышында рус коллаборационистары рәтенә баҫҡан.
 
Рус неонацизмы  — рус милләтселегенең киҫкен формаһы. Һәм киң мәғлүмәт сараларында милли күрә алмаусанлыҡ йәиһә түҙеп тормаҫлыҡ мөнәсәбәт арҡаһында ҡылған енәйәттәр тураһындағы хәбәрҙәр уның ни тиклем ҡурҡыныс икәнен күрһәтә<ref>{{cite web
|author=
|authorlink=
174 юл:
=== Украин милләтселәренең ойошмаһы (ОУН) ===
{{main|Украин милләтселәренең ойошмаһы}}
1920-се йылдарҙың аҙағынан 1950-се йылдар уртаһына саҡлы [[Украина]] территорияһында (башлыса Көнбайыш Украинала) Украин милләтселәре ойошмаһы (ОУН)  — украин национал-ультрауң сәйәси ойошмаһы эш иткән. Эшмәкәрлегенең башланғыс этабында этник украиндарҙы поляк һәм совет хөкүмәтенең репрессияларынан, эксплуатацияһынан һаҡлауҙы яҡын маҡсат итеп ҡуйған, ахырғы маҡсат булып  — украиндар йәшәгән поляк, совет, румын, чех һәм словак территорияларын индергән үҙаллы һәм берҙәм Украин дәүләте төҙөү. ОУН етәкселеге был маҡсаттарға ирешеү өсөн иң яраҡлы сара булып террор тора тип һанаған. ОУН етәкселәренең әйткәндәренән, программаһының төп фекеренән белеүебеҙсә, уның эшмәкәрлеге антиполяк, антисовет һәм антикоммунистик характерҙа икәне асыҡ күренә.
 
Беренсе һәм Икенсе донъя һуғыштары аралығында Польшаға ҡараған Галиция украиндарының хоҡуҡтары Австро-Внегрияла йәшәгән дәүер менән сағыштырғанда күпкә насарайыуы фонында донъяға демократик һәм социалистик ҡараш «украин халҡына үҙ дәүләтен төҙөргә» ҡамасаулай тигән идея формалаша. Бөтөн Европаға хас волюнтаристик, уңрадикал идеологиияһы популярлашҡан. 1930-сы йылдарҙа коммунистик идеялар сталин репрессиялары һәм СССР-ҙағы аслыҡ (1932—1933) менән яманаты сыҡҡан<ref>[http://regnum.ru/news/1305220.html Украинцы не должны были массово убивать мирное население: интервью историка Джона-Пола Химки]</ref>.
 
Дмитрий Иванович Донцов  — радикаль украин милләтселегенең билдәле манифесы авторы. 1926 йылда ул «Милләтселек» («Национализм») тигән хеҙмәтен баҫтыра. Социал-дарвинизм ҡараштарына нигеҙләнеп, милләтте «ижади мәжбүр итеү» ҡулланған айырым «иң яҡшы кешеләр» ҡатламы етәкләргә тейеш, тип раҫлаған, ә милләттәрҙең үҙ-ара дошманлығы тәбиғи һәм, һөҙөмтәлә, «көслө» милләттәр «көсһөҙҙәр»ҙе еңергә тейеш, тип һанаған ул. һуңғараҡ Донцовтың ҡараштары ОУН идеологияһының нигеҙен тәшкил иткән<ref>''[[Полищук, Виктор Варфоломеевич|Полищук В. В.]]'' [http://www.politex.info/content/view/279/30/ Правовая и политическая оценка ОУН И УПА] // Политическая экспертиза: ПОЛИТЭКС.  — 2006.  — Т. 2, №  3.  — С. 25—63.</ref>.
 
1920-се йылдарҙа барлыҡҡа килгән радикаль-милләтсе ойошмалар: Украин ғәскәри ойошмаһы, Украин милли йәштәр төркөмө, Украин милләтселәренең Лигаһы (уның эсенә ингән Украин фашистары союзы), Украин милләтсе йәштәр союзы 1929 йылдың 27 ғинуары  — 3 февралендә Венала Украин милләтселәренең I Конгресында (''укр. '' Великий Збір ОУН) Украин милләтселәре ойошмаһына берләшәләр.
 
1929 йылда Евгений Михайлович (Евген) Коновалец ОУН-дың беренсе етәксеһе булған. 1938 йылда Коновалецты үлтергәндән һуң, ОУН ике фракцияға  — ОУН(р)  — «революцион ОУН», йәғни ''ОУН(б)'', үҙенең етәксеһе Степан Бандера исеме менән /«Украин милләтселәре ойошмаһы (бандера хәрәкәте)»/  — һәм Андрей Мельник яҡлыларға, ОУН(м)ға тарҡала.
{|align="left"
|-valign="top"
192 юл:
Икенсе Бөтөн донъя һуғышы башында ОУН-дың ике бүлексәһе лә һитлер Германияһы менән хеҙмәттәшлек иткән. ОУН пропагандаһы һөҙөмтәһендә һәм ОУН ағзалары ҡатнашлығында халыҡты йыртҡыстарса күпләп ҡырыу тормошҡа ашырылған. 1942—1943 йылдарҙа немец ғәскәрҙәренә һәм совет армияһына, партизандарға ҡаршы тороуҙы үҙенең маҡсаты итеп ҡуйған {{comment| Украин баш күтәреүселәр армияһы|УПА}} төҙөлгән. Әммә һуғыш тамамланыуға ОУН лидерҙары ҡабаттан [[Өсөнсө Рейх]] менән хеҙмәттәшлеккә күскән.<ref name="ИТ">[http://itar-tass.com/politika/1023447 МИД РФ опубликовал доказательства сотрудничества ОУН-УПА с нацистами во время ВОВ]</ref>.
 
Икенсе донъя һуғышы тамамланғанда, ОУН-дың ике лидеры ла Европала көнбайыш союзниктарҙың оккупация зонаһында ҡалған, ә 1945 йылдың һуңында  — көнбайыш илдәрҙең махсус хеҙмәттәре ҡыҙыҡһыныуы сфераһына эләккән. ОУН(б) хәрәкәте әллә ни үҙгәреш кисермәй, һаман 1930-сы йылдар башындағы позицияла ҡала килгән. Шуға ҡарамаҫтан, ул АҠШ һәм Канадала йәшәгән милләтсе эмигранттар араһында кәрәк булып сыға, бигерәк тә 1980-се йылдарҙың беренсе яртыһында, һалҡын һуғыш осоронда, көсәйгән.
1980-се йылдар аҙағына ике хәрәкәт тә ярым йәшерен рәүештә Украинаға әйләнеп ҡайтҡан. Ике ОУН да 1990-сы йылдар башында легалләшкән, өҫтәүенә ОУН(б) сәйәси партия  — {{comment|Украин милләтселәре конгресы|КУН}}, ә ОУН(м)  — шул уҡ исемдәге йәмәғәт-сәйәси хәрәкәт булып легалләшкән.
 
Күп тикшеренеүселәр был ойошманы итальян хәрәкәтенә ныҡ оҡшаған<ref>Clerical Fascism in Interwar Europe edited by Matthew Feldman, Marius Turda, Tudor Georgescu, [[Routledge]], 2008, p.59</ref><ref>Europe and Ethnicity: The First World War and Contemporary Ethnic Conflict, Andrew Wilson. Ukraine. Psychology Press, 1996. p. 122</ref><ref>[http://defendinghistory.com/distorted-nationalist-history-ukraine/65887 Distorted Nationalist History in Ukraine] // Defending History, 15 March 2012, Grzegorz Rossolinski-Liebe interview {{ref-en}}</ref>, хатта артыҡ экстремистик<ref>''David Marples.'' Hero of Ukraine Linked to Jewish Killings, Honorary title sure to provoke divisions among Ukrainians today  — Edmonton Journal, 7 February 2010: «It was a typically fascist movement of the interwar period not dissimilar to the Italian version.»</ref> фашист хәрәкәте, тип атай<ref>Anders Rudling: THEORY AND PRACTICE Historical representation of the wartime accounts of the activities of the OUN-UPA (Organization of Ukrainian Nationalists—Ukrainian Insurgent Army).East European Jewish Affairs, Volume: 36, Issue: 2, Lund university, 2006, p. 167: «It could be argued that the ideology of OUN, like those of the fascist or radical right-wing parties of Eastern Europe, was in many regards more extreme and uncompromising than that of, say, Mussolini.»</ref><ref>Tadeusz Piotrowski. Poland’s Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918—1947, McFarland, 1997, p.357</ref>.
 
"Украина тарихы энциклопедияһы"нда яҙылғанса<ref>издана [[НАН Украины]], автор статьи И.  К.  Патриляк)</ref> украин тикшеренеүселәренең күпселеге ОУН идеологияһының Европа аграр илдәрендәге (Хорватия, Румыния, Польша һ.б.) милли уң һәм Азия һәм Африка халыҡтарының антиколониаль хәрәкәттәренә ҡәрҙәшлеген һыҙыҡ өҫтөнә алған<ref>{{книга
| заглавие = Енциклопедія історії України
| ссылка = http://www.history.org.ua/?libid=5647
223 юл:
 
Югославия ерҙәренә дәғүә иткән итальян фашисы Муссолини һәм Венгрия (1931—1934), үҙ ғәмәлдәрен тормошҡа ашырыу маҡсатында, усташтарҙың хәрби-сәйәси лагерҙарын ойоштороуға рөхсәт биргән.
Иң ҙур усташ теракты  — 1934 йылдың 9 октябрендә Марселдә югослав короле Александрҙы үлтереү{{sfn|Беляков|2009|с=122}}.
 
Хорват милләтселеген таратыуҙа һәм усташтарҙы әҙерләүҙә католик дине (иезуит гимназиялары, Загреб университетының теология факультеты, «Тәре йөрөтөүселәрҙең Бөйөк туғанлығы») ҙур роль уйнаған.
243 юл:
1941 йылдың 15 июнендә Бойондороҡһоҙ Хорватия Дәүләте Тройственный пактҡа һәм 25 ноябрҙә Антикоментернға ҡушылған. Вермахт һәм СС формированиеларында 113 мең хорват һәм босний мосолманы һуғышҡан шуларҙың 14 меңе һәләк булған{{sfn|Иностранные формирования Третьего рейха|2011|с=293}}.
 
Нацистарҙың раса теорияһына эйәреп, усташтар режимы сербтарға, еврейҙарға һәм сиғандарға ҡаршы закондар сығарған. 17 апрелдә хорват халҡы, уның милли дәүләте мәнфәғәттәренә ҡурҡыныс янаған енәйәт өсөн үлем язаһы{{sfn|Косик|2012|с=15}}, 25 апрелдә Кириллицаны тыйыу {{sfn|Косик|2012|с=15}}, 30 апрелдә  — «хорват халҡының арий ҡанын һәм намыҫын» һаҡлау һәм расаны һаҡлау тураһындағы закон, Серб православие сиркәүе эшмәкәрлеген туҡтатыу тураһындағы ҡарар сыға. 2 июндә бөтөн серб православ халыҡ мәктәптәрен һәм балалар баҡсаларын япҡандар{{sfn|Косик|2012|с=15}}.
Сербтарҙы күпләп үлтерәләр һәм концлагерҙарға оҙаталар, был геноцидтың иң юғары нөктәһе булған{{sfn|Югославия в XX веке|2011|с=397}}.=
 
263 юл:
{{цитата|Республикала усташтар традициялары тергеҙелгән: яңы Хорватия символикаһы фашист Хорватия дәүләтенекен ҡабатлай, «Хорват домобрандары» тигән йәмғиәт барлыҡҡа килгән (Бойондороҡһоҙ Хорват Дәүләте осорондағы регуляр ғәскәр шулай аталған), Икенсе Бөтөн донъя һуғышы йылдарындағы ҡайһы бер енәйәтселәр аҡланған, фашизм ҡорбандарына ҡуйылған һәйкәлдәр, партизандар ҡәберлеге бысратылған, туҙҙырылған. «У» (был «усташа»тигәнде аңлата) атамалы кафе һәм ресторандар асыла, казармаларҙа һәм йәмәғәт урындарында Анте Павелич портреттары эленә}}
 
Әйткәндәй, 10 торлаҡ пунктында урамдарға усташтар лидеры Миле Будак исеме ҡушылған<ref>{{cite web |url=http://www.rts.rs/page/stories/ci/story/3/Регион/1282214 |title=Баук против Будака |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=sr}}</ref><ref name=autogenerated1>Пивоваренко А.  А.  Становление государственности в современной Хорватии (1990—2001). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук.  — М., 2014.  — С. 115. Режим доступа: http://www.inslav.ru/images/stories/other/aspirantura/2015_pivovarenko_dissertacija.pdf</ref>. Иво Ройницаны, Икенсе Бөтөн донъя һуғышында серб, еврей һәм сиғандарҙы ҡыуыуҙа ғәйепләнгән усташ башлығын, Туджман Буэнос-Айрестағы ышаныслы вәкиле итеп тәғәйенләй<ref name=autogenerated1 /><ref>{{cite web |url=http://dnevnik.hr/vijesti/svijet/umro-ivo-rojnica-bivsi-visoki-duznosnik-ustaskog-rezima.html |title=Umro Ivo Rojnica, bivši visoki dužnosnik ustaškog režima |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.blic.rs/Vesti/Hronika/22184/Umro-ustaski-zlocinac-Ivo-Rojnica- |title=Umro ustaški zločinac Ivo Rojnica |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=sr}}</ref>. Антифашистарға арналған һәйкәлдәр, «Славония халыҡтарының еңеү һәйкәле»<ref>{{cite web |url=http://www.supervizuelna.com/blog-zeljena-ili-nezeljena-bastina-svuda-oko-nas-vojin-bakic-1915-1992-svjetlonosne-forme-retrospektivna-izlozba-muzej-suvremene-umjetnosti-zagreb/ |title=ŽELJENA ILI NEŽELJENA BAŠTINA, SVUDA OKO NAS |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}}</ref>"Беловарец" һәйкәле<ref>{{cite web |url=http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=6275 |title=Svečanost u povodu obnove spomenika "Bjelovarac" |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}}</ref>, Ядовно концлагеры ҡорбандарына һәйкәл, күпләп юҡҡа сығарылалар<ref>{{cite web |url=http://www.slobodnadalmacija.hr/Split/tabid/72/articleType/ArticleView/articleId/249572/Default.aspx|title=м |publisher= |accessdate=2015-11-28 |lang=hr}} һ.б. емерәләр. Туджман, власҡа килгәс, элекке усташтарға һәм хәрби БХД формированиелар ветерандарына пенсия түләй башлаған</ref>.<ref>{{cite web |url=http://www.blic.rs/Vesti/Politika/560656/Linta-Hrvatska-da-ukine-penzije-ustasama|title</ref>.
 
Яңы партияларҙан Доброслав Парага етәкләгән Хорват партияһы усташтар хәрәкәтенә үҙенең асыҡтан-асыҡ симпатияһын йәшермәгән. Хорват сәйәси партияһының сәйәси секретаре Иван Габелица шундай фекер әйтә{{sfn|Гуськова|2001|с=147}}:
273 юл:
Ҡайһы бер дәүләттәр һәм хәрәкәттәр айырым фашизм һыҙаттарына эйә булһа ла, ғалимдар уларҙың фашистик йүнәлештә түгеллеген раҫлаған.
 
Шундай, фашистик тип самаланған, төркөмдәр, ҡағиҙә булараҡ, анти[[Либерализм|либераль]], антикоммунистик була һәм фашизмдыҡына оҡшаш сәйәси һәм хәрби методтар ҡулланалар, ләкин уларға фашизмдың революцион маҡсаттары етеңкерәмәй  — {{comment|яңы милли характер булдырыу|палинген ультрамилләтселек}}<ref name="Griffin p.8">''[[Гриффин, Роджер|Griffin, Roger]] and Matthew Feldman'' [http://books.google.com/books?id=2SlXXndbbCEC&dq Fascism: Critical Concepts in Political Science] p.8, 2004 Taylor and Francis</ref>.
 
''Парафашизм''  — ысын фашистик дәүләттәрҙән һәм хәрәкәттәрҙән дифференцирлаусы аспекттары булған авторитар режимдарҙы тасуирлауҙа файҙаланылған термин<ref>Davies, Peter Jonathan and Derek
Lynch [http://books.google.com/books?id=guUWv8FJ8wMC&dq The Routledge Companion to Fascism and the Far Right].  — [[Routledge]], 2002.  — p. 3.</ref>.
 
=== «Ватан» Австрия фронты ===
285 юл:
{{баш|Тәхеткә ярҙам итеү ассоциацияһы}}
 
'''Тәхеткә ярҙам итеү ассоциацияһы''' (''Тайсэй ёкусанкай'', ''япон.'' 大政翼贊會)  — 1940—1945 йылдарҙа [[Япония|япон]] [[Фашизм|фашистик]]{{sfn|История Востока|2006|с=93}} ойошмаһы . Маҡсаты  — һуғыш шарттарында «милләтте монарх тәхетенә яҡынайтыу».
 
1940 йылда премьер-министр Фумимаро Коноэ инициативаһы менән, {{comment|Үҙәк илдәрҙең һәм уларҙың союздаштары|Страны Оси}} союзын нығытҡан {{comment|«Берлин пакты»|«Тройственный пакт»}} (1940) ҡул ҡуйылғандан һуң тарҡатылған сәйәси партияларға алмашҡа «яңы сәйәсм структура» сиктәрендә, барлыҡҡа килгән. Тәхеткә ярҙам итеү ассоциацияһын уның рәйесе, Японияның премьер-министры, етәкләгән; префектураларҙа, өйәҙҙәрҙә, ҡала һәм ауылдарҙа урындағы бүлектәр булдырылған.
297 юл:
1942 йылдың майында «яңы сәйәси структураны», идеологик эште көсәйтеү, һуғышта еңеп сығыу маҡсатында элекке премьер Абэ Нобуюки етәкләгән тәхеткә сәйәси булышлыҡ итеү Ойошмаһы төҙөлгән. Был йәмғиәт төҙөлгәндән һуң Японияның уға саҡлы һаҡланып ҡалған сәйәси ойошмалары эшмәкәрлектәрен туҡтатыуын иғлан иткән.
 
[[1945 йыл]]дың 30 мартында Тәхеткә ярҙам итеү һәм Тәхеткә сәйәси булышлыҡ итеү ассоциациялары берләшмәһенән «Бөйөк Японияның сәйәси йәмғиәте» тип аталған яңы ойошма барлыҡҡа килгән. Уның етәксеһе генерал Минами Дзиро булған. Һуғышта еңелеү хурлығы шарттарында япон халҡын берләштерергә тырышыу килеп сыҡмай: халыҡ араһында ризаһыҙлыҡ һәм бола көсәйгән, мәҫәлән, 1944 йылда уҡ эшселәрҙең 15  % заводтарға эшкә барыуҙан баш тартҡан{{sfn|История Востока|2006|с=636}}.
1945 йылдың 13 июнендә, Японияның Икенсе донъя һуғышында капитуляцияһы алдынан, Тәхеткә ярҙам итеү Ассоциацияһы япон хөкүмәте тарафынан тарҡатылған<ref>{{книга |автор= |заглавие=История Востока: в 6 т |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: [[Рыбаков, Ростислав Борисович|Р. Б. Рыбаков]], Л. Б. Алаев, В. Я. Белокреницкий и др.; [[Институт востоковедения РАН|Ин-т востоковедения РАН]] |издание= |место=М. |издательство=[[Восточная литература (издательство)|Восточная литература]] |год=2006 |том=V: Восток в новейшее время |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=История Востока }}</ref>.
 
314 юл:
1920-се йылдар аҙағында герман {{comment|национал-социализмы|НСДАП}}на ҡаршы тороусылар уны йыш ҡына «фашизм», тип йөрөткәндәр. Был башҡа илдәрҙәге фашист һыҙатлы режимдарҙы баһалап еткермәүгә алып килгән. Айырым алғанда, был совет сәйәси фразеологияһына хас<ref>''ИНСТИТУТ ВСЕОБЩЕЙ ИСТОРИИ '' [http://katynbooks.narod.ru/foreign/faschistory.htm История фашизма в Западной Европе]</ref>.
 
1935 йылда ИККИ-ның XIII пленумы резолюцияһында әйтелгән һәм Коммунистик Интернационалдың VII Конгресында ошо мәсьәлә буйынса сығыш яһаған Георгий Димитровтың, (йәғни Димитров билдәләмәһе) фашизмға биргән классик марксистик билдәләмә<ref>У. З Фостер. История трех интернационалов</ref>:<blockquote> Фашизм  — ул финанс капиталының иң империалист элеметтарының, иң шовинистик, иң реакцион асыҡтан-асыҡ террористик диктатураһы... Фашизм  — ул синыфтан өҫтөн власть та түгел һәм ваҡ буржуазия йәки люмпен-пролетариаттың финанс капиталы өҫтөнән власы ла түгел. Фашизм  — ул финанс капиталының үҙенең власы. Был эшсе синыфын, крәҫтиәндәрҙең һәм интеллигенцияның революцион өлөшөн террорстик язалау ойошмаһы. Тышҡы сәйәсәттә фашизм  — бүтән халыҡтарға ҡарата зоологик күрә алмаусанлыҡты ғәҙәтигә әйләндергән</blockquote>
 
Ҡайһы бер авторҙарҙың фекеренсә, был билдәләмә негатив тәьҫир иткән, сөнки фашизмды дөрөҫ баһаларға ҡамасаулаған һәм һуғыш алдында торған Европаның антифашистик хәрәкәтен яңылыш юлға баҫтырған<ref name="Umkand"/>.
321 юл:
 
Икенсе Бөтөн донъя һуғышы башланған дәүерҙә «фашизм» терминын күпселек тарафынан ҡабул ителгән мәғәнәлә Антиһитлер коалицияһында ҡатнашыусы илдәрҙең демократик ҡатламы ла ҡулланған. Бына, мәҫәлән, Британ энциклопедияһы нисек яҙған:
<blockquote>1922 йылдан 1945  йылдар арауығында күп кенә илдәрҙәге власҡа фашистик партиялар һәм хәрәкәттәр килде: Италияла  — возглавляемая Муссолини етәкләгән Милли фашист партияһы (Partito Nazionale Fascista), Германияла  — Адольф Һитлер башында торған һәм уның национал-социалистик хәрәкәтен кәүҙәләндергән Национал-социалистик эшселәр партияһы (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), йәки нацист партияһы…<ref name="brit" /></blockquote>
 
== Тарихнамәлә фашизм ==
 
XX быуаттың 1980-се йылдар аҙағынан академик тарихсыларҙа һәм социологтарҙа фашизм феноменын тикшереүгә шаҡтай ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуған. Бик күп ғилми монографиялар баҫылып сыҡҡан<ref>[[Пейн, Стенли|Stanley G. Payne]], [http://books.google.ru/books/about/A_History_of_Fascism.html?id=9wHNrF7nFecC&redir_esc=y A History of Fascism: 1914—1945 Taylor & Francis Group, 1995]</ref><ref>[[Мандель, Эрнест Эзра|Ernest Mandel]], [http://www.ernestmandel.org/de/textes/txt/theorien_uber_den_faschismus.htm Theorien uber den Faschismus / Red.: Hans-Jurgen Schulz &#91;et al.&#93;.  — Berlin : Gruppe Avanti, &#91;1993&#93;.]</ref>, Европала ла (ҡарағыҙ, мәҫәлән, Хуан Линц, Джордж Мосс, Роджер Гриффин), Рәсәйҙә лә (ҡарағыҙ, мәҫәлән, Александр Абрамович Галкин).
 
Социолог Майкл Манн, нацизмды фашизмға алып барып бәйләүсе ҡайһы бер ғалимдар менән бәхәсләшеп, нацизм - ул фашизм, ти, әммә фашизмды дөйөмөрәк феномен итеп ҡарарға кәрәк, тип ныҡыша<ref>Michael Mann, Professor of Sociology at UCLA Fascists (Cambridge University Press, 2004) p.9</ref>.
336 юл:
Галкин фашизм төшөнсәһен элеккесә баһалауын үҙенең ҡыҫҡартылған «уң консерватив революционаризм» дефиницияһына берләштергән. Был, дүртенсе мәктәп, Көнбайыштың неофашизм мәсьәләләрен сағыштырмаса тикшеренеүселәре менән уртаҡ фекерҙә тора.
 
Хәҙерге замандың теоретик мәктәптәрендә фашизмдың дөйөм теорияһын кире ҡағыусы ҡайһы бер ғилми тикшеренеүҙәр, мәҫәлән, халыҡ-ара мөнәсәбәттәр факультеты [[УрФУ]], менән хупланған һәм үҫтерелгән <!-- Был мәктәптең фекеренсә, «Фашизм» термины менән күпмелер оҡшашлығы булған һәм бындай берләшеүҙә фашлаусы сәйәси подтекст күреүсе бөтөн булған радикаль режимдарҙы берләштерергә ярамай.-->
 
Итальян фашизмын, немец нацизмын һәм башҡаларҙы үҙ аллы сәйәси, мәҙәни һәм идеологик режим феномендары булараҡ, бер тигеҙлеккә ҡуймай, айырыу кәрәк. Шулай итеп, идеологияларҙы үҙенең ваҡыты өсөн типик, региональ, иҡтисади һәм генеалогик айырымлыҡтары булған үҫешенең бер дәүерендә ҡайһы бер ҡиммәттәр системаһы баҫымы аҫтында барлыҡҡа килгән тип ҡарар кәрәк. <!-- Шуның менән бергә Япония һәм Германия агрессив режимдарын, тик уларҙың дошманлашыуына һәм «Үҙәк» союзына берләшеүенә генә нигеҙләнеп кенә берләштереү дөрөҫ түгел.-->
 
== Фашизм һәм дин ==
363 юл:
 
=== Сығанаҡтар ===
* ''Бенито Муссолини'', '''[[:s:Доктрина фашизма|Доктрина фашизма]]''', Перевод В.  Н.  Новикова, La Renaissance, Париж, 1938 год.
 
=== Рус телле баҫмалар ===
* [http://www.katyn-books.ru/library/istoriya-fashizma-v-zapadnoy-evrope.html «История фашизма в Западной Европе»] Академия наук СССР, Институт всеобщей истории, Издательство «НАУКА», Москва, 1978 год.
* Барыгин И.  Н.  Социальная база современных западноевропейских крайне правых. Л.: Из-во СПбГУ.1990. 164 с.
* Крайне правые партии и организации современной Европы. Учебник для вузов. Отв. ред. Барыгин И. Н. СПб.: Изд-во «Петрополис».2011. 403 с.
* Галкин А. Российский фашизм// Социологический журнал, №  2, 1994. С.17-27.
* Ганелин Р., Bune O. и др. Национальная правая прежде и теперь. Ч. 1-7. СПб. 1991.
* Дашичев В. И., Банкротство стратегии германского фашизма. В 2-х томах. Москва, Издательство «Наука», 1973.
** Том 1  — [http://www.katyn-books.ru/foreign/dashichev-01.htm Подготовка и развертывание нацистской агрессии в Европе 1933—1941 гг];
** Том 2  — [http://www.katyn-books.ru/foreign/dashichev-02.htm Агрессия против СССР. Падение «третьей империи»].
* Илюшенко В.Русский фашизм и религия// Диа-Логос. 1998—1999. Вып. II.160-172.
* Лакер У. Чёрная сотня: происхождение фашизм в России  — М.: Текст, 1994.
* Лихачев В. Современная русская правая и антисемитизм: эскалация конфликта или примирение?  — Тирош. Труды второй молодёжной конференции СНГ по иудаике. Вып. II. М.: 1998. С.146-153.
* Мазуров И.  В.  Японский фашизм. Теоретический анализ политической жизни в Японии накануне Тихоокеанской войны. М., Наука, 1996.
* Мороз Е. Ведизм и фашизм// Барьер, №  3, 1993. С. 4-8.
* [http://ec-dejavu.ru/f/Fascism.html Нестерова Т. Фашистская мистика: религиозный аспект фашистской идеологии] // Религия и политика в XX веке. Материалы второго Коллоквиума российских и итальянских историков. М., 2005, с. 17-29
* Мануэль Саркисянц. [http://scepsis.ru/library/id_2069.html Английские корни немецкого фашизма. От британской к австробаварской «расе господ»]
400 юл:
}}
* [[Родзаевский, Константин Владимирович|Родзаевский К. В.]] [[Завещание русского фашиста (книга)|Завещание Русского фашиста]]. М., ФЭРИ-В, 2001.
* Соловей В. Фашизм в России: концептуальные подходы  — Демократия и фашизм. М., 1995. С.45-54.
* Стефан Д. Русские фашисты. Трагедия и фарс в эмиграции, 1925—1945  — М.: Слово, 1992.
* Крысин Михаил. Прибалтийский фашизм. История и современность. ИЗДАТЕЛЬСТВО: Вече. 2007. СТРАНИЦ: 576. ISBN 978-5-9533-1852-5
* Умланд А. Старый вопрос, поставленный заново: что такое «фашизм»? (теория фашизм Роджера Гриффина)// Политические исследования, №  1 (31), 1996
* Умланд А. [http://www.apn.ru/publications/article19710.htm Фашизм и неофашизм в сравнении: западные публикации 2004—2006 годов]
* Умланд А. [http://www1.ku-eichstaett.de/ZIMOS/forum/docs/3Umland06.pdf «Консервативная революция»: имя собственное или родовое понятие? // Вопросы философии. 2006. №  2. С. 116—126]
* Филатов С. Новое рождение старой идеи: православие как национальный символ// Полис (политические исследования), №  3, 1999.
* Язык мой… Проблема этнической и религиозной нетерпимости в российских СМИ  — Под ред. Верховского А. М.: РОО «Панорама», 2002.
* Желев Ж. Фашизм. Тоталитарное государство.  — Пер. с болг.  — М.: Изд-во «Новости»,1991.  — 336 с.
* [http://tvrain.ru/articles/krichat_ne_hajl_a_slava_boris_strugatskij_o_prosto-387162/ Стругацкий Б. Фашизм  — это очень просто. Эпидемиологическая памятка] // Невское время, 1995.
 
=== Сит ил баҫмалары ===
* Олександер Мицюк. Фашизм.  — Прага: Накладом автора, 1930.  — 20 с.{{ref-uk}}
* Ярослав Старух. Опир фашизму.  — Київ—Львів, 1947.  — 24 с.{{ref-uk}}
* Agursky M. The Third Rome: National Bolshevism in the USSR  — Boulder, 1987.
* Allersworth W. The Russian Question: Nationalism, Modernization, and Post-Communist Russia  — Lanham, MD: Bowman and Littlefild, 1998.
* Antisemitism, Xenophobia and religious Persecution in Russia’s Regions  — Washington, 1999.
* Brundy Y. Reinventing Russia. Russian Nationalism and the Soviet State, 1953—1991  — Cambridge, Massachusetts, London: Harvard university press, 1998
* Die schwarze Front: Der neue Antisemitismus in der Sowjetunion  — Reinberk bei Hamburg, 1991.
* Dunlop J. The Faces of Contemporary Russian Nationalism  — Princeton: Princeton university press, 1983.
* Dunlop J. Alexander Barkashov and the Rise of National Socialism in Russia// Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization, 1996, Vol. 4, №  4. P.519-530.
* Griffin R. The Nature of Fascism  — London, 1993.
* Griffin R. Fascism  — Oxford, 1995.
* [[Кицикис, Димитрис]] ''Pour une étude scientifique du fascisme''. Nantes, Ars Magna Editions, 2005. ISBN 2-912164-11-7
* [[Кицикис, Димитрис]]. ''Jean-Jacques Rousseau et les origines françaises du fascisme''. Nantes, Ars Magna Editions, 2006. ISBN 2-912164-46-X.
* Laquer W. Black Hundred: The Rise of the Extreme Right in Russia  — New York, 1993.
* Parland T. The Rejection of Totalitarian Socialism and Liberal Democracy: A Study of the Russian New Right// Commentationes Scenarium Socialium, 46th Vol., Helsinki, 1993.
* Pribylovsky V. A Survey of Radical Right-Wing Groups in Russia// RFE/RL Research Report, №  16, 1994.
* Pribylovsky V. What Awaits Russia: Fascism or a Latin American-style Dictatorship?// Transition, vol. I, №  23. 23 June 1995.
* Shenfield S. Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements  — USA: M.E.Sharpe, 2000.
* Simonsen S. Alexander Barkashov and Russian National Unity: Blackshirt Friends of the Nation// Nationalities Papers, Vol.24, №  4.
* Williams Ch., Hanson S. National-Socialism, Left Patriotism, or Superimperialism? The «Radical Right» in Russia.  — The Radical Right in Central and Eastern Eurpoe since 1989. Ed. by Ramet S. The Pennsylvania State University Press, University Park, Pennsilvania, 1999. P. 257—279.
* Stepanov S. Silent Lie: Soviet Fascism  — Ukraine: Kievizdat, 2008.
* Ramone T. Stalinism  — Eastern Fascism?  — London, 1968.
* Wolfgang Wippermann  — Europaischer Faschismus im Vergleich(Европейский фашизм в сравнении)(1922—1982)  — Suhrkamp,1983(перевод с немецкого А.  И.  Федорова, «Сибирский хронограф», Новосибирск, 2000)
 
== Һылтанмалар ==
458 юл:
* ''[[Райх, Вильгельм|Вильгельм Райх]]'' [http://www.bookap.info/sociopsy/reich/oglav.shtm «Психология масс и фашизм»]
* ''Александр Чанцев'' [http://magazines.russ.ru/voplit/2005/6/ch1.html «Эстетический фашизм»]
* ''[[Кон, Игорь Семёнович|И.  С.  Кон]]'' [http://scepsis.ru/library/id_887.html «Психология предрассудка»]— подробный материал о социально-психологических корнях этнических предубеждений, как одной из основ фашизма
* ''А. Михайлов'' [http://vif2ne.ru/vstrecha/forum/5/co/4078.htm «К критике феноменологии фашизма»] (о базисе фашизма)
* [http://tapemark.narod.ru/kommunizm/223.html Научный коммунизм: Словарь (1983) / Фашизм]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Фашизм» битенән алынған