Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары: өлгөләр араһындағы айырма

'''Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары''' — [[1917 йыл]]дағы революциялар осоронда үткән [[Ырымбур]], [[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Һамар губернаһы|Һамар]], [[Өфө губернаһы|Өфө]] һәм башҡа губерналар [[башҡорттар]]ының съездары. Улар башҡорт халҡының милли үҫешенең артабанғы стратегияһын билдәләгән.

Ҡоролтайға башҡорттар күпселекте тәшкил иткән волостарҙан икешәр делегат һайланған. Ҡоролтайҙарҙа крайҙың башҡа милләт вәкилдәренә ҡатнашыу рөхсәт ителгән.

[[1917 йыл]]дың 20-27 июлендә [[Ырымбур]]ҙа үткән Бөтә башҡорт ҡоролтайында, [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]], [[Һамар губернаһы|Һамар]], [[Пермь губернаһы|Пермь]] һәм Силәбе губерналарынан 70 тирәһе вәкил ҡатнаша. Нәҡ I Бөтә башҡорт ҡоролтайында Башҡурдистан автономияһын булдырыу өсөн [[Башҡорт милли хәрәкәте]] барлыҡҡа килә.

Ҡоролтай 6 кешенән ([[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Манатов]], Г. Мутин, [[Мутин Илдархан Ибраһим улы|И. Мутин]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Мерәҫов]], [[Ҡыуатов Усман Мөхәмәтғәлим улы|У. Ҡыуатов]], [[Йомағолов Харис Йомағол улы|Х. Йомағолов]]) торған [[Башҡорт мәркәз шураһы|Башҡорт үҙәк (өлкә) шураһын (советын)]] һайлай. Бирелгән тауыштар һөҙөмтәһендә Шәриф Манатов алға сыға һәм уны шураның беренсе рәйесе итеп һайлайҙар.

Ҡоролтайҙа Рәсәй федератив демократик республика составында милли-территориаль автономия булдырыу, волость советтарының (шура) эшмәкәрлеге, Бөтә Рәсәй Учредителдәр йыйылышына һайлауҙарҙа ҡатнашыу, аннексияларһыҙ һәм контрибуцияларһыҙ [[Беренсе донъя һуғышы]]н бөтөрөү, милли ҡораллы формированиелар ойоштороу, башҡорттарҙан тартып алынған ерҙәрҙе, [[Каруанһарай|Каруанһарай]]ҙы халыҡҡа ҡайтарып биреу, башҡорт халҡының иҫәбен алыу, милләт валютаһын һәм мөлкәт фондын булдырыу, бөтә халыҡҡа түләүһеҙ урта белем биреү, ирҙәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың тиң хоҡуҡлылығы тураһында резолюциялар ҡабул ителә<ref>''[[Касимов, Салават Фитратович|Касимов С. Ф.]]'' Всебашкирские курултаи // Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т.2. — Уфа: Башкирская энциклопедия., 2006, С.153.</ref>. Һуңғы резолюцияны индереүгә Һамар губернаһынан килгән делегат [[Ҡушаева Рабиға Йәнғол ҡыҙы]]ның доклады йоғонто яһаны.<ref>''В частности, она в своём докладе потребовала предоставить башкирским женщинам политические и гражданские права наравне с мужчинами. Несмотря на противодействие консервативной части курултая, многие предложения делегатки вошли в итоговую резолюцию съезда.''</ref>.

Киләһе ҡоролтайҙы [[Өфө|Өфө]]лә үткәрергә ҡарар ҡабул ителде.

II Бөтә башҡорт ҡоролтайы 1917 йылдың 25-29 августа Өфөлә үтә. Унда йөҙгә яҡын делегат ҡатнаша. Ҡоролтай Рәсәйҙең федератив-демократик ҡоролошло булырға тейешлелеген билдәләй һәм Шураны ҡабаттан һайлай: уның составы 12 кешегә арта, Шураның рәйесе итеп шул уҡ [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы| Ш. Манатов]], ә урынбаҫары итеп [[Вәлидов Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы]] һайлана. [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы|Н.Таһиров]], [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы|Х. Ғәбитов]], К. Кәрибов, А. Ғүмәров, [[Хәсәнов Ғәлиәхмәт Вәлимөхәмәт улы|Ғ. Хәсәнов]], [[Смаҡов Муса Ғәтиәтулла улы|М. Смаҡов]], Ф. Дәүләтшин, [[Бабич Шәйехзада Мөхәмәтзакир улы|Ш. Бабич]], [[Атнағолов Сәләхетдин Саҙрый улы|С. Атнағолов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Мерәҫов]] — шура ағзалары, Ғ. Ғирфанов, [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Ю. Бикбов]], Ш. Биҡҡузин, [[Әлимғолов Арыҫланбәк Арыҫланғәли улы|А. Әлимғолов]] кандидаттар булып китәләр. Ҡоролтай Башҡорт Хөкүмәтенең даими резиденцияһын [[Каруанһарай]]ҙа ([[Ырымбур]] ҡалаһында), уның секретариатын [[Өфө]]лә ойоштора (секретариат башлығы — [[Әхмәҙуллин Фәтхей Әхмәҙей улы]]) һәм [[Силәбе]]лә (башлығы —[[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы]]). Ҡоролтайҙа башҡорттарҙың милли-территориаль автономияһын булдырыу мәсьәләһе күтәрелә: «Башҡорттар алдында милли-мәҙәни автономиянан тыш тағы ла ауырыраҡ маҡсат- милли-территориаль автономияны тормошҡа ашырыу мәсьәләһе ҡуйыла»<ref name=kurultay2>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/second_kurultai_august_25_30_1917/cultural_autonomy/ Из постановления II Областного съезда башкир «О национально-культурной автономии», г. Уфа, 25-30 августа 1917 г.]</ref>.

Съезда башҡорттарҙың милли берҙәмлеге һәм уларҙың социаль, мәҙәни һәм сәйәси тергеҙелеүе; ''милли — территориаль автономияһын'' булдырған саҡтағы [[Башҡорт милли хәрәкәте|Башҡорт милли хәрәкәте]]нең тулыһынса һаҡланғанлығы тураһында резолюциялар ҡабул ителә. [[Ҡорбанғәлиев Мөхәммәт-Ғабдулхай|М.- Ғ. Ҡорбанғәлиев]] етәкселегендәге [[Силәбе өйәҙе]] делегаттары [[Татарҙар|татарҙар]]ҙың милли-территориаль автономияһын булдырыу буйынса ынтылыштарын ихтирам итеү һ. б. тураһында сығыш яһай. Шулай уҡ съезда [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]],[[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Һамар губернаһы|Һамар]] һәм [[Өфө губернаһы|Өфө губерна]]лары исеменән [[Бөтә Рәсәй Учредителдәр йыйылышы]] депутаттарына кандидаттар исемлеге раҫлана.

I һәм II Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары һөҙөмтәһендә [[Башҡорт мәркәз шураһы|Башҡорт өлкә (үҙәк) шуроһы (советы)]] һайлана<ref>{{книга

}}</ref> һәм [[Башҡорт (гәзит)|«Башҡорт»]] гәзитен сығара башларға ҡарар итәләр.

III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы 1917 йылдың 8—20 декабрендә Ырымбурҙа үтә, Башҡортостандың Ойоштороу ҡоролтайы тип исемләнә. Уның эшендә 223 делегат, шул иҫәптән 194 хәл иткес һәм 29 — кәңәш биреү тауыштары менән делегаттар ҡатнаша. Делегаттарҙың күпселеге башҡорт була, 44 урыҫ, сыуаш, татар һәм мариҙар берешәр делегат ебәрә.

Ҡоролтай Төркөстан һәм Ҡаҙағстандың Алаш автономияларының милли-территориаль автономияларын иғлан ителеүен ҙур ҡәнәғәтлек менән ҡаршы ала. Артабан [[Башҡорт АССР-ы]], [[Башҡортостан Республикаһы]] исемдәрен алған Башҡортостандың милли-территориаль автономияһын булдырыу III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайының һөҙөмтәһе булып тора.

Съезда киләһе ваҡытта [[Оло Башҡортостан|«Оло Башҡортостан»]] территорияһы күләменә тиклем киңәйтеү шарттары менән [[Кесе Башҡортостан|«Кесе Башҡортостан»]] территорияһы сиктәрендә Башҡортостан автономияһы иғлан итеү; йыл һайын 15 ноябрь көнө автномия иғлан итеү Көнөн байрам итеү; федератив Рәсәй составына инеү; федератив Рәсәй сиктәрендә Башҡортостан, Ҡаҙағстан һәм Төркөстан араһында союздаш дәүләт төҙөү мөмкинлеге; Башҡорт үҙәк шуроһы вәкәләттәре; [[Башҡорт ғәскәре (1917—1919)|Башҡорт ғәскәре]]н һәм милицияны булдырыу тураһында резолюциялар ҡабул ителә.

1917 йылдың 8-20 декабрендә Ырымбур ҡалаһында үткән III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайының «Башҡортостандың автономияһын раҫлау һәм уның хөрмәтенә» ҡарарынан<ref name=kurultay3>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/resolution_third_kurultai/ постановления III курултая башкир г. Оренбург. 8-20 декабря 1917 г.]</ref>: <blockquote>Объявленную,Ҡоролтай 15 ноябряноябрҙә ЦентральнымҮҙәк БашкирскимБашҡорт Шуро,Шуроһы '''территориально-национальнуюиғлан автономиюиткән Башкурдистана«Башҡортостан Курултаймилли-территориаль утверждаетавтономияһын единогласно'''.бер Втауыштан ознаменованиираҫлай». БашкурдистанаБашҡортостан открытьхөрмәтенә однобер высшееюғары медресемәҙрәсә /(университет/), одинбер большойҙур музей, назвавасырға ихһәм именемуларға Башкурдистана.Башҡортостан Висемен целяхбирергә. подготовкиБашҡорт людейхөкүмәте дляөсөн Башкирскогокеше правительстваәҙерләү назначитьмаҡсатында дляюғары высшихуҡыу учебныхйорттарына заведенийегерме двадцатьстипендия стипендийтәғәйенләргә. ДесятьУн стипендийстипендияны — изРәсәй нихэсендә, использоватьҡалғандарын внутрисит России,илдәрҙә остальные —ҡулланырға. заОшо границей.сараларҙы Длятәьмин осуществленияитеү этихөсөн мероприятийБашҡортостан создатьхалҡы национальныйараһында «фонд»,яҙма организовавйөкләмә подпискуойошторорға средиһәм населениямилли "фонд"ты Башкурдистанабулдырырға. ПриурочивКиләсәктә казатлыҡ днямиғлан объявленияитеү свободыкөндәренә проводитьтура вкилтереп будущемБашҡортостан торжества территориальномилли-национальнойтерриториаль автономииавтономияһының Башкурдистана.тантаналы Провестибайрамдарын праздникбилдәләргә. территориальнойТерриториаль автономииавтономия послебайрамын Рамадан-ГаидаРамаҙан вғәйетенән севернойһуң частиКүгиҙел Орскогойылғаһы уездабуйында поОрск речкеөйәҙенең Кукидель.төньяҡ /Утвержденоөлөшөндә 20-гоүткәрергә декабря на 18 заседании</blockquote>.