Сәлим III: өлгөләр араһындағы айырма

'''Сәли́м III''' ({{lang-ota3|سليم ثالث|Selîm-i sâlis}}, {{lang-tr|Üçüncü Selim}}; {{Дата рождения|24|12|1761}}  — {{Дата смерти|28|6|1808}}) — Ғосман империяһы солтаны (1789 йылдың 7 апреле — 1807  йылдың 29 майы, Мостафа III солтандың улы. Илен, Европа өлгөһөнә таянып, яңыртырға тырышҡан, ләкин янычарҙар тарафынан ҡолатылған.

[[1789 йыл]]да үҙенең бабаһы [[Абдул-Хәмид I]]-нең вариҫы булып ҡалғас, Ғосман дәүләтен европаса үҙгәртеп ҡорорға ниәт иткән. Халыҡ-ара хәлдәрҙең ҡырҡыулығы һәм эске иҡтисади бөлгөнлөк уның юлында еңеп сыҡҡыһыҙ ҡаршылыҡтар ҡуйған. Уға үҙенән алда идара иткәндәр Рус-төрөк һуғышын (1787—1792) мираҫ итеп ҡалдырған, һәм [[1791 йыл]]да был һуғышты, Ғосман империяһына отошло булмаған [[Яссы килешеүе|Яссы килешеүе]]нәкилешеүенә риза булып, тамамлап ҡуйған.

[[1798 йыл]]да генерал [[Наполеон I| Бонапарт]] [[Египет]]ҡаМысырға һөжүм итә, һәм Төркиә [[ЕгипетМысыр походына|Франция менән һуғышҡа]] йәлеп ителә.

Тик [[1802 йыл]]да, Франция менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгәс кенә, ул үҙенең көсөн илде яңыртыу эшенә бағышлай алған. Сәлим III идаралыҡ аппараты өлкәһендә файҙалы үҙгәрештәрҙе (бигерәк тә бюджет ведомствоһында) тормошҡа ашырған, ленный биләмәләрҙең хәрби идаралыҡтарын юҡҡа сығарған, шулай уҡ үҙенең ҡул аҫтындағыларҙы (подданныйҙарының) аң-белемле итеп күрергә ынтылған (әйтеп китер кәрәк, Сәлим III идара иткән йылдарҙа [[төрөк теленә]] байтаҡ еворпа авторҙарының, бигерәк тә, француз авторҙарының, хәрби эш, математика һәм башҡа белем йүнәлештәрендәге хеҙмәттәрен тәржемә иткәндәр, ә инде [[1792 йыл]]да яңынан төрөк типографияһы эшләп киткән). Сәлим III солтанға, солтандарҙы ҡолатҡан йә булмаһа, башбаштаҡланып, тәхеткә ҡуйған, ҡул аҫтарында тотҡан, әммә һуғыш яланында файҙаһыҙ [[янычарҙар|янычарҙар]]ҙың йоғонтоһонан азат булырға кәрәк ине. Сәлим француз генералы [[Себастиани]]ҙы саҡыртып алған һәм уның ярҙамында [[Низам-и Джедид]] ({{lang-ota|Nizam-ı Cedid}} — «яңы тәртип»), йәғни, европаса ойошторолған ғәскәр булдырған. Был тағы башҡа реформаларға ла (уларҙың бөтөн комплексын шулай уҡ [[Низам-и Джедид]] тип йөрөткәндәр) килтерергә тейеш булған, әммә йәмғиәт быларға әҙер булмай сыҡҡан һәм, Сәлимдең үҙгәрештәргә ынтылышы янычарҙарҙың йәнен көйҙөргәнен күрә тороп, солтанды яҡлап сыҡмаған. Бынан тыш, хакимдың хәле Ғосман империяһы крәҫтиәндәре һәм ҡала кешеләренең, үҙгәртеп ҡороуҙарын финанс яғынан артабан тәьмин итеү өсөн уйланылған һалым менән риза булмауҙары (миҫал өсөн, ҡайһы бер ауыл хужалығы тауарҙарына һалым) арҡаһында ҡатмарлашҡан.

Шулай итеп, янычарҙар баш күтәрә, [[Константинопол]]де баҫып ала һәм ([[1807]]) йылда тәхеткә [[Мостафа IV|Мостафа IV]], [[Абдул-Хәмид I|Абдул-Хәмид I]]-нең улын ултырталар; Сәлим һарай эсендә һаҡ аҫтына ҡуйылған. Бер йылдан һуң рущук наместнигы [[Мостафа Байраҡтар|Мостафа Байраҡтар]] етәкселек иткән Сәлим яҡлылар Константинополгә инә, ләкин килеп өлгөрмәйҙәр, сөнки ике туған ағай-энеһе Сәлимде быуып үлтерергә бойора.

Сәлим III бик әүәҫ музыка яратыусы булған, һәм уның был сифаты тәхет вариҫы булған дәүерендә лә күҙгә ташланып торған. Сәлим III ике музыка ҡоралында ([[танбур]]ҙа һәм [[Ней (инструмент)|нейҙә]]) ғына уйнап ҡалмаған, музыка ижад иткән: айырым алғанда, ун дүрт [[мугам стилендәге]] [[Композиция (музыка)|композициякомпозицияны]]ны, шуның өсәүһе [[хәҙерге ваҡытта ла]] уйнала, ул ижад иткән.

Бынан тыш, Сәлим III империяның композиторҙарын, улар араһында [[Деде Эфенди]]ҙы һәм [[Лимонджян, Амбарцум|Амбарцум ЛимонджянЛимонджянды]]ды, ҡурсалаған.