Персеполь: өлгөләр араһындағы айырма

'''Персеполь'''<ref name="СГНЗС">{{Книга:СГНЗС|279}}</ref> ({{lang-grc|Περσέπολις}} — һүҙмә-һүҙ: ''Фарсылар ҡалаһы'', {{lang-peo|''Pārsa''}}), ''Техте-Джемшид''<ref name="СГНЗС" /> ({{lang-fa|تخت جمشید}} — һүҙмә-һүҙ:'' Джамшид тәхете'') — б. э. т. VI—V быуаттарҙа барлыҡҡа килгән [[Әһәмәниҙәр дәүләте|боронғо фарсы]] ҡалаһы, ҙур [[Әһәмәниҙәр дәүләте|Әһәмәниҙәр империяһының]] баш ҡалаһы. Б. э. т. 330 й. {{comment|Искәндәр Зөлҡәрнәй|Александр Македонский}} баҫып алғандан һуң, янғында юҡҡа сыҡҡансыға.

Пасаргады [[Бөйөк Кир II]] батшалыҡ иткән осорҙа [[Әһәмәниҙәр дәүләте|Әһәмәниҙәр империяһын]]ың баш ҡалаһы булғанбула, әммә Кир Персеполде яңы баш ҡала итеп төҙөкләндерә башлағанбашлай, б. э. т. яҡынса 560 й. ҡалаға нигеҙ һалынғанһалына. Батша Дарий I, масштаблы төҙөлөш башлап, б. э. т. 520 й. һуң баш ҡаланы бында күсергәнкүсерә.

{{comment|Искәндәр Зөлҡәрнәй|Александр Македонский}} б. э. т. 330 йылда ҡаланы йәшен тиҙлегендәге һөжүм менән баҫып алғанала, ә бер нисә айҙан ул ғәскәрҙәренә ҡаланы таларға рөхсәт биргәнбирә. Ксеркстың көнсығыш һарайына Таис Афиналы ут төрткән,төртә һәм янғын бөтә ҡалаға таралғантарала. Быны грек-фарсы һуғыштары барышында Акрополде яндырған өсөн үс алыу акцияһы тип фаразларға була. Үгеҙ тиреһенә алтынлатылған хәрефтәр менән яҙылған Авестаның ҡиммәтле экземплярҙары янып юҡҡа сыҡҡансыға.

Б. э. т. 318 йылда Персеполь Македония империяһы (Диодор, xix, 21 seq., 46) провинцияһы Фарсыстандың баш ҡалаһы булғанбула. Әммә ҡала һуңғараҡ үҙенең ҡеүәтен юғалтҡанюғалта.

Б. э. т. 200 йылда Персеполдән төньяҡҡараҡ биш километрҙа ятҡан Истахр (Стахр) ҡалаһы күтәрелгәнкүтәрелә, унда [[Сәсәниҙәр дәүләте|сәсәниҙәр]] сатрабы резиденцияһы урынлашҡан булғанурынлаша. Истахр — [[Зороастризм|зороастризмдың]] рухи үҙәге һәм Авестаның һаҡлағысы, булған. Һуңғараҡ Истахрһуңғараҡ күпмелер дәүер Сәсәниҙәр империяһының баш ҡалаһы булғанбула; ғәрәп баҫҡынсылығы осоронда емерелә, бер ни тиклем нығытылған ҡәлғә булараҡ ҡулланыла.

Комплекс үҙәге — терраса өҫтөнән дүрт метрға юғары күтәрелгән Дарий Ападанаһы. Уға {{comment| ике тәгәрмәсле һуғыш  арбалары|колесница}} егеп үтеү мөмкин булған һөҙәк ике түр баҫҡысы илтә. Был баҫҡыстарҙың һәм тотош Ападана террасаһының төп ҡиммәте — таш плиталарға уйылған рельефтар. Баҫҡыстың тышҡы яғында уларҙа батша гвардияһының тантаналы үтеүе һүрәтләһә, ә эске яғында — һарыҡ тәкәһе, һауыттар, шарап тултырылған һабалар күтәргән хеҙмәтселәр төшөрөлгән. Ападананың үҙенең рельефтарында ла шундай уҡ ғәмәлдәр күренә: бында яулап алынған халыҡ вәкилдәре процессияғапроцессияһы теҙелеп төшөрөлгәнһүрәтләнә.

Күп кенә тикшеренеүселәр күптән инде Ападана баҫҡыстарында һүрәтләнгән {{comment|яһаҡ түләүселәрҙең|данниктарҙың}} процессиялары Яңы йылға бағышланған булыуы ихтимал һәм һәр йыл һайын башҡарыла торған сараны төгәланыҡ тергеҙә, моғайынтип иҫәпләй. Ападананың көнсығыш ишеге янында батша тәхетендә ултырғантәхеттә батшаларҙың да батшаһы Дарий I һүрәтләнгән, уның артындаартына тәхет вариҫы Ксеркс I баҫҡан.

Ападана үҙе вестибюлдәр менән уратып алынған ҙур залдан ғибәрәт. Ҡоролманың ҡыйығы, моғайынағастан ябылып, ағасәле булып,ун етмешөсө икегенә ташһаҡланып бағанағаҡалған таянған булған,етмеш хәҙерике шуларҙыңташ унбағана өсөтерәүҙә генәтороуы һаҡланып ҡалғанихтимал.

Ападана артында, үҙәккә яҡыныраҡ Трипилон, моғайын, Персеполдең төп ҡунаҡ залы, булғанбулыуы ихтимал Трипилон урынлашҡан. Баҫҡысы сановниктарҙың рельефлы һүрәттәре менән биҙәлгән, көнсығыш ҡапҡаһында тәхеттә ултырған Дарий I һәм уның вариҫы Ксерксты һүрәтләгән тағы бер рельеф булған. Артабан археологтар, табылған колонналар нигеҙе иҫәбе буйынса, археологтар Йөҙ колонналы зал тип атаған ҙур бина урынлашҡан. Төньяҡ {{comment|ҡыйыҡлы галерея|портал}} ҡабырғалары буйлап ҙур таш үгеҙҙәр баҫып торған, һигеҙ таш ҡапҡа батша тормошо һәм батшаның иблистәр менән алышы сәхнәләре һүрәттәре менән биҙәлгән булған. Ике күркәм бүлмә — Ападана һәм Йөҙ колонналы зал — квадрат формаһында тиерлек; улар урынлашҡан биналарға артҡы яҡтан хәҙерге көндә тик нигеҙ таштары ғына һаҡланып ҡалған хазиналар, келәттәр һәм торлаҡ биналар лабиринты килеп ялғана.