Рәсәйҙә Граждандар һуғышы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
926 юл:
 
== Һуғыштың өсөнсө этабы (март 1920 − октябрь 1922/1923 йылдың июне) ==
1919 йылдың февраль айы аҙағында Ҡыҙыл Армияның Баш идаралығы, килеп тыуған шарттарҙан сығып, Антанта һәм ВСЮР-ҙың берләшкән көстәренә ҡаршы көрәш алып барыуҙы төп бурыс итеп ҡуя. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙе һанға һуҡмауға ҡарамаҫтан, улар 1919 йылдың яҙында үҙенең хәлен ярайһы ғына яҡшыртаяҡшыртыуға алаөлгәшәләр. Март башында Колчактың ғәскәрҙәре (Себер, Көнбайыш, Урал һәм Ырымбур армиялары һәм Көньяҡ армия төркөмө) ҡапыл һөжүмгә күсә. 14 мартта улар Өфөнө яулайҙар. 15 апрелдә көсөргәнешле алыштар һөҙөмтәһендә БоғоросландыБоғорослан яулайҙарда бирелә. РКП(б) Үҙәк комитеты талабына ярашлы Көнсығыш фронтҡа башҡа фронттарҙан алынған ғәскәрҙәр ебәрелә. 28 апрелдә контрһөжүмгә Көнсығыш армияһының Көньяҡ армия төркөмө күсә. Ул Көнбайыш армияһын ҡыйрата һәм Боғоросланды ала. Көнсығыш фронтының Төньяҡ армияһы төркөмө Икенсе армия һәм Волга хәрби флотилияһы көстәре менән шул уҡ ваҡытта Себер армияһын тар-мар итә, Сарапулды һәм Ижевскиҙы яулай. 1919 йылдың авгусында Көнсығыш фронты ике яҡҡа таралған йүнәлештәрҙә һөжүмде алып барыу өсөн ике фронтҡа бүленә — Көнсығыш һәм Төркөстан. 1920 йылдың ғинуар айында Көнсығыш фронты ғәскәрҙәре Колчак армияһының ҡыйратылыуынҡыйратыуын тамамлайҙар, Колчак ҡулға алына һәм атып үлтерелә. [[Фрунзе Михаил Васильевич|Фрунзе]] командованиеһы аҫтындағы Төркөстан фронты генерал Беловтың Көньяҡ армияһын еңә һәм сентябрҙә Төркөстан республикаһының ғәскәрҙәре менән тоташа<ref> www.psaffect.ru</ref>.
 
Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре 1919 йылдың яҙында көрәште [[Карелия]]ла, Прибалтикала һәм [[Белоруссия]]ла фин, герман, поляк, эстон, литва, латыш һәм аҡгвардиясылар ғәскәрҙәренә ҡаршы алып баралар. Май уртаһында [[Петроград]] йүнәлешендә Төньяҡ корпусының һөжүме башлана. Аҡтар 7-се армия частарын ҡыҫырыҡлауға өлгәшәләр һәм Гдов, Ямбург һәм Псковты баҫып алалар. Прибалтика дәүләттәре Хөкүмәте уларҙың бойондороҡһоҙлоғо нбойондороҡһоҙлоғон таныу шарты менән солох һөйләшеүҙәрен башларға ризалашалар. 1920 йылдың 2 февралендә Юрьевта Совет- эстон солох килешеүе төҙөлә. 1919 йылдың 14 мартында Украин фронты ғәскәрҙәре уң яр (правобережная) Украинала һөжүм башлайҙар. Март аҙағына УНР армияһы (Украина халыҡ армияһы) туҡтатыла, 6 апрелдә [[Одесса]] яулана, айҙың аҙағына [[Ҡырым]] да баҫып алына. Июндә украин фронты тарҡатыла. Көньяҡ фронты тылындағы ҡатмарлыҡтар менән Деникин оҫта файҙалана, уның ғәскәрҙәре май айында контрһөжүмгә күсә һәм Көньяҡ фронты армияларынармиялары Донбасc өлкәһен, Донбасcты һәм Украинаның бер өлөшөн ҡалдырып китергә мәжбүр итә. Июлдә Көньяҡ фронты 15 августҡа билдәләнгән контрһөжүмгә әҙерлек алып бара. Дон армияһының командованиеһы был операция тураһында мәғлүмәттәр табыуға өлгәшә. Операцияны булдырмау маҡсатында генерал Мамонтов корпусы 10 августа Көньяҡ армияһы тылдары буйлап рейд башлай. Көньяҡ фронты еңелеүгә дусар ителәбула. РКП (б)-ның Үҙәк комитеты Көньяҡ фронтты Көнбайыш фронты көстәре менән көсәйтергә була. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин үҙенең ғәскәрҙәренең ҡалдыҡтарын Ҡырымда аҡгвардиясылар урыҫ армияһын ойоштора башлаған Врангелгә тапшыра.
 
=== Совет-поляк һуғышы ===
936 юл:
25 апреля 1920 йылдың 25 апрелендә Франция аҡсаһына йыһазландырылған поляк армияһы Совет Украина сиктәренә бәреп инә һәм 6 майҙа Киевты баҫып ала. Поляк хөкүмәтенең башлығы Й. Пилсудский «диңгеҙҙән диңгеҙгә тиклем» конфедератив дәүләт төҙөү буйынса пландар ҡора, был дәүләткә Польша, Украина, Белоруссия, Литва территориялары инергә тейеш була. Әммә был пландар тормошҡа ашмай. 14 майҙа Көнбайыш фронты (командующийы М. Н. Тухачевский), 26 майҙа — Көньяҡ-Көнбайыш (командующиый А. И. Егоров) ғәскәрҙәренең уңышлы контрһөжүме башлана. Июль уртаһына улар Польша рубеждарына килеп етә.
 
РКП(б)-ның Үҙәк комитеты Политбюроһы Ҡыҙыл Армия командованиеһы лдындаалдында яңы стратегик бурыс ҡуя: алыштар менән Польша территорияһына инергә һәм уның башҡалаһынбаш ҡалаһын баҫып алырға һәм илдә Совет власын урынлаштырыу буйынса тейешле шарттар тыуҙырырға. Ҡыҙыл армияныңармияһының хәл-торошон яҡшы белгән Троцкий үҙенең мемуарҙарында яҙа:
{{Цитата|Были горячие надежды на восстание польских рабочих… У Ленина сложился твёрдый план: довести дело до конца, то есть вступить в Варшаву, чтобы помочь польским рабочим массам опрокинуть правительство Пилсудского и захватить власть… Я застал в центре очень твёрдое настроение в пользу доведения войны „до конца“. Я решительно воспротивился этому. Поляки уже просили мира. Я считал, что мы достигли кульминационного пункта успехов, и если, не рассчитав сил, пройдём дальше, то можем пройти мимо уже одержанной победы — к поражению. После колоссального напряжения, которое позволило 4-й армии в пять недель пройти 650 километров, она могла двигаться вперёд уже только силой инерции. Всё висело на нервах, а это слишком тонкие нити. Одного крепкого толчка было достаточно, чтоб потрясти наш фронт и превратить совершенно неслыханный и беспримерный… наступательный порыв в катастрофическое отступление».}}
Троцкийҙың фекеренән айырмалы рәүештә, Ленин һәм Политбюро ағзаларының барыһы ла тиерлек Польша менән кисекмәҫтән солох килешеүе төҙөү тураһында уның тәҡдимен кире ҡаҡтылар. Варшаваға һөжүмде — Көнбайыш фронтына, ә Львовҡа — Александр Егоров етәкләгән Көньяҡ-Көнбайыш фронтына ышанып тапшыралар.
Большевистик лидерҙарының белдереүҙәренән, дөйөм алғанда, был Европаның төбөнәэсенә «ҡыҙыл штыкты» индерергә маташыу һәм «Көнбайыш Европа пролетариатын ҡуҙғатыу», уны донъя революцияһына ярҙамға этәреү булаөсөн эшләнә.
 
Был маташып ҡарауҙар һәләкәт менән тамамлана. 1920 йылдың авгусында Көнбайыш фронтының ғәскәрҙәре [[Варшава]] аҫтында тулыһынса ҡыйратыла һәм артҡа ташландырыла. АлашАлыш барышында Көнбайыш фронтының биш армияһынанармия иҫәбенән сигенеп өлгөргән өсөнсөһө генә имен ҡала. Ҡалғандары юҡҡа сығарыла: 4-се армия һәм 15-се армияның бер өлөшө Көнсығыш Пруссияға ҡаса һәм тотҡонға алынаэләгә, Мозырь төркөмө, 15-се, 16-сы армиялар ҡамалаларҡамауҙа ҡалалар һәм тар-мар ителәләр. Әсирлеккә 120 меңдән артыҡ ҡыҙылармеец (200 меңгә тиклем)эләгә бирелә. Ҡыҙыл армияның был һәләкәте Граждандар һуғышы осорондағы һәләкәттәрҙән иң аяныслыһы. Рәсәй мәғлүмәттәренә ярашлы, артабан дөйөм һандан пленға эләккән яҡынса 80 мең ҡыҙылармеец аслыҡ, ауырыуҙар, ғазаптар, мыҫҡыллауҙар һәм язаларҙан һәләк булған<ref>''Райский Н. С.'' Польско-советская война 1919−1920 годов и судьба военнопленных, интернированных, заложников и беженцев.</ref><ref>''Михутина И. В.'' Так сколько же военнопленных погибло в польском плену // [[Новая и новейшая история (журнал)|Новая и новейшая история]], 1995. — № 3. — C. 64−69;</ref><ref>[http://www2.ng.ru/polemics/2001-01-13///8_error.html ''Михутина И. В.'' Так была ли «ошибка» // Сайт «Независимой газеты» (www2.ng.ru), 13.01.2001.]</ref>.. Поляк лагерҙарында 15 — 20 мең кеше үлгән<ref name="matveev2006">''Матвеев Г. Ф.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NEWHIST/PREKATYN.HTM Ещё раз о численности красноармейцев в польском плену в 1919−1920 годах.] // «Новая и новейшая история», 2006. — № 3.</ref>. Рәсәй һәм поляк яҡтарынан дөйөм һан буйынса мәғлүмәттәр ныҡ айырыла — 85 меңдән 157 мең кешегә тиклем.
Октябрҙә ваҡытлыса солох килешеүе төҙөлә, ә 1921 йылдың мартында тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйыла. В октябре стороны заключили перемирие, а в марте 1921 года — мирный договор. Уның шарттарына ярашлы Украинаның һәм Белоруссияның көнбайыштағы байтаҡ ерҙәре Польшаға бирелә.
 
Һуғыш барышында бер-береһенә ҡаршы торған бер яҡ та алдына ҡуйылған маҡсаттағамаҡсаттарға ирешә алмай: Белоруссия һәм Украина Польша менән 1922 йылда [[Совет Социалистик Союзы Республикаһы|Советтар Союзы]] составына ингән республикалар араһында бүлешеләбүлешеg алына. Литва территорияһы Польша менән бойондороҡһоҙ Литва дәүләте араһында бүленә. РСФСР үҙ яғынан Польшаның бойондороҡһоҙлоғон һәм Пилсудский хөкүмәтенең легитимлығын таныуын белдерә, ваҡытлыса «донъя революцияһы» һәм Версаль системаһын юҡҡа сығарыу пландарынан баш тарта. Солох килешеүенә ҡарамаҫтан, ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәр артабанғы егерме йыл дауамында ҡатмарлы булып ҡала, һәм 1939 йылда Польшаны бүлгеләүгә СССР-ҙың ҡатнашыуына алып килә.
Антанта дәүләттеренңдәүләттеренең үҙ-ара аңлашмаусанлыҡтары яйлап аҡтар хәрәкәтенә һәм ғөмүмән большевиктарға ҡаршы көстәргә ярҙамды юҡҡа сығара һәм халыҡ-ара кимәлендә Советтар Союзын таныуға булышлыҡ итә.
 
=== Ҡырым ===
[[Файл:Wrangel Pyotr and pilots.jpg|thumb|Генерал барон П. Н. Врангель и5-се лётчикиавиаотряд Пятого авиаотрядаосоусылары]]
[[Файл:Kahovka English tank.jpg|thumb|Каховка аҫтындағы алыштар барышында РККА-ның 51-се уҡсылар дивизияһы яугирҙары тартып алған инглиз танкы, 1920 йылдың 14 октябре]]
[[Файл:Kahovka English tank.jpg|thumb|Белогвардейский танк английского производства, захваченный воинами 51-й стрелковой дивизии РККА в ходе боёв под Каховкой 14 октября 1920 года]]
[[Файл:Перекопско-Чонгарская операция.svg|thumb|РасположениеПерекоп войскоперацияһына ктиклем началуғәскәрҙәрҙең [[Перекопско-Чонгарская операция 1920|перекопской операцииҡуйылышы]] (на1920 йылдың 5 ноябряноябренә 1920ҡарата)]]
Совет-поляк һуғышының ҡыҙған мәлендә көньяҡта әүҙем ғәмәлдәргә барон П. Н. Врангель күсә. Бик ҡаты саралар, шул иҫәптән офицерҙарҙы кеше алдында язалауҙар ярҙамында, генерал тарҡалған Деникин дивизияларын тәртипле һәм һуғышҡа һәләтле армияға әүерелдерә.
 
958 юл:
1920 йылдың 14 авгусында Ҡырымдан Кубангә генерал С. Г. Улагай етәкселегендәге десант ебәрелә (4,5 мең штык һәм ҡылыс), ул күп һанлы баш күтәреүселәр менән тоташырға һәм большевиктарға ҡаршы икенсе фронт асыуға өлгәшергә тейеш була. Әммә Улагайҙың хаталары арҡаһында баштағы уңыштарҙы үҫтерергә форсат булмай. Бының менән файҙаланып, ҡыҙылдар үҙенең резервтарын үҙ янына туплай, һан буйынса өҫтөнлөккә өлгәшә һәм Улагайҙың частарын блоклай. Казактар Азов диңгеҙе ярына сигенәләр һәм унан 7 сентябрҙә Ҡырымға эвакуацияланалар.
Июль-август айҙарында врангелевсыларҙың төп көстәре Төньяҡ Таврияла уңышлы оборона алыштарын алып бара, атап әйткәндә, Жлобаның атлы корпусын тулыһынса тар-мар итә. Кубангә уңышһыҙ десанттан һуң Врангель ҡамауҙы йырып сығырға һәм һөжүмгә күскән поляк армияһы менән осрашырға ҡарар ҡыла. Хәрби ғәмәлдәрҙе Днепрҙың уң ярына күсерер алдынан, Врангель үҙенең частарын Ҡыҙыл армия частарын ҡыйратыу маҡсатында Донбасҡа ташлай, әммә тәүге уңышты артабан үҫештеүүҫештереү килеп сыҡмай һәм врангелевсылар Днепрҙың һул ярына сигенә.
 
Ошо уҡ ваҡытта поляктар, Врангелгә биргән вәғәҙәләрен боҙоп, 1920 йылдың 12 октябрендә большевиктар менән ваҡытлыса килешеү төҙәләр, ҡыҙылдар поляк фронтынан ғәскәрҙәрен Аҡ армияға ҡаршы ташлайкүсерә башлайҙар. 28 октябрҙә М. Н. Фрунзе етәкселегендәге Көньяҡ фронты частары контрһөжүмгә күсәләр, әммә планлаштырылған ҡамау килеп сыҡмай. Врангелдың төп көстәре ҡырымғаҠырымға табан сигенә һәм алдан әҙерләнгән оборона рубеждарында нығына.
 
М. В. Фрунзе күпкә өҫтөнлөк алған көстәре менән 7 ноябрҙә Ҡырымға штурмын башлай<ref>''Какурин Н. Е., Вацетис И. И.'' Гражданская война. 1918−1921 — {{СПб}}: Полигон, 2002. — 672 с. — 5100 экз. — ISBN 5-89173-150-9. [http://militera.lib.ru/h/kakurin_vatsetis/21.html — Гл. 21.]</ref>,<ref>[http://militera.lib.ru/h/sb_perekop_i_chongar/04.html ''Фрунзе М. В.'' Памяти Перекопа и Чонгара // Перекоп и Чонгар.: Сборник статей и материалов. / Под общей редакцией А. В. Голубева. — {{М}}: Государственное военное издательство, 1933. — 80 с. — 15000.]</ref>. 11 ноябрҙә Фрунзе генерал Врангелгә фронт радиостанцияһы аша өндәмә менән сығыш яһай:
969 юл:
{{Конец цитаты|Командующий Южным фронтом Михаил Фрунзе<ref>ЦГАСА, ф. 101, опч 1, д. 36, лл. 134.</ref>}}}}
 
Тере көс һәм ҡорал өҫтөнлөгөнә ҡарамаҫтанҡарамаҫта, ҡыҙыл ғәскәрҙәре бер нисә көн Ҡырымды яҡлаусыларҙың оборонаһын емерә алмайҙар һәм: 11 ноябрҙә генә аҡтарҙың оборонаһы йырыла. Ҡырымда Урыҫ армияһының һәм граждандарҙың эвакуацияһы башлана. Өс көн эсендә ғәскәрҙәр, уларҙың ғаилә ағзалары, [[Севастополь]], Ялта, Феодосия һәм Керчь диңгеҙ порттары халҡы 126 судноға тейәлә.
 
12 ноябрҙә Джанкой, 13 ноябрҙә — Симферополь, 15 ноябрҙә — Севастополь, 16 ноябрҙә — Керчь ҡалаларын ҡыҙыл ғәскәрҙәр яулап ала.