Рәсәйҙә Граждандар һуғышы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
862 юл:
=== Көньяҡтағы алыштар ===
[[Файл:Anton Denikin 1918-1919.jpg||thumb|А. И. Деникин, <br />ВСЮР-ҙың баш командующийы]]
[[Файл:Стрельба по петлюровцам с платформы бронепоезда.jpg|thumb|Бар аҫтында бронепоездБронепоезд платформаһынан украин ғәскәрҙәренә атыу. Июнь 1919.]]
 
[[Файл:Evacuation Novorossiisk 1920.jpg|thumb|Новороссийскиҙан аҡтарҙың эвакуацияланыуы]]
870 юл:
Файл:Юзефович Яков Давыдович (1872-1929) - генерал-лейтенант.jpg| Генераль штабы генерал-лейтенанты <br>Я. Д. Юзефович
</gallery></center>
[[1919 йыл]]дың ғинуарында Краснов өсөнсө тапҡыр Царицынды яуларға маташа, әммә ҡабаттан уңышһыҙлыҡҡа осрай Һәм сигенергә мәжбүр була. Немецтар киткәндән һуң Украина яғынан ҡыҙыл армияһы менән ҡамалған, инглиз-француз союздаштарынан да, Деникиндың доброволецтарынан да һәм большевиктарҙың һуғышҡа ҡаршы агитацияһы арҡаһында Дон армияһы тарҡала башлай. Казатар хеҙмәттән ҡаса йәки ҡыҙылдар яғына күсә башлай — фронт юҡҡа сыға. Большевиктар Донға бәреп инәләр. Казактарға ҡаршы, һуңынан «расказачивание» тип исемләнгән, массауи террор башлана. Март башында ҡыйратҡыс террорға ҡаршы Верхнедон округында казактарҙың ихтилалы башлана (Вёшенское восстание). Баш күтәргән казактар 40 мең штыклы һәм ҡылыслы армия булдыралар, армияға бабайҙар ҙа, үҫмерҙәр ҙә инәләралына, 1919 йылдың 8 июнендә Дон армияһының частары ярҙамға килеп еткәнсе тулы ҡамауҙа һуғышалар.
 
1919 йылдың 8 ғинуарында Ирекле армия Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәре (ВСЮР) составына инә , уны генерал Деникин етәкләй. 1919 йылдың башына ДеникинғаДеникин Төньяҡ Кавказда большевиктарҙың ҡаршылауышын баҫтыра, генерал Красновты властан ситләштереп, Дон һәм Кубань казак ғәскәрҙәрен үҙенә буйһондора, Ҡара диңгеҙ порттары аша Антанта илдәренән бик күп ҡорал, боеприпатарбоеприпастар, кәрәк-яраҡтар ала. Аҡтар хәрәкәте, был ярҙамға яуап итеп, Рәсәй территорияһындағы яңы дәүләттәрҙе танырға тейеш була.
1919 йылдың ғинуарында Деникин ғәскәрҙәре 90-меңлек большевиктарҙың 11-се армияһын ҡыйраталар һәм тулыһынса Төньяҡ Кавказды яулап алалар. Февралдә иһә ирекле ғәскәрҙәрҙе Донбасҡа һәм Донға ебәреү башлана.
Бөтә аҡгвардиясылар ғәскәрҙәре Деникин етәкселегендәге Рәсәй Көньяғы Ҡораллы көстәренә берләштерәләләр, уның составына Ирекле, Дон, Кавказ армиялары, Төркөстан армияһы һәм Ҡара диңгеҙ флоты инә.
1919 йылдың яҙында Рәсәй Граждандар һуғышының иң ауыр этабына инә. Антантаның Юғары советы сираттағы хәрби походы планын төҙөй<ref>[http://univertv.ru/video/istoriya/istoriya_rossii/stranicy_istorii_rossii_nach_20v/grazhdanskaya_vojna_19181920gg/?mark=new ''Куренышев А. А.'' Гражданская война 1918−1920 гг.: Лекция — Государственный исторический музей, 26.10.2008. // Образовательный видеопортал «Univertv.ru» 02.11.09.]</ref>. Был юлы «интервенция урыҫ большевиктарға ҡаршы көстәрҙең һәм күрше союздаш дәүләттәрҙең берҙәмлектәге хәрби ғәмәлдәрендә сағылыш табырға тейеш…»<ref>Из истории гражданской войны в СССР: Сборник документов и материалов — {{М}}, 1961. — Т. 2. — С. 12.</ref>. Буласаҡ һөжүмдә төп роль аҡ армияларға бирелә. Ә ярҙамсы роле — Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша дәүләттәренеңдәүләттәре ғәскәрҙәренә.
1919 йылдың йәйендә ҡораллы көрәш үҙәге Көньяҡ фронтҡа күсә. [[РККА]] ғәскәрҙәре крәҫтиән-казактар ихтилалдарын баҫтырырға мәжбүр була<ref>[http://cdn.scipeople.com/materials/32916/travkryz.pdf ''Михайличенко Д. Ю.'' Травнева військово-політична криза в УСРР, 1919 р. // Вісник Харківського національного університету ім. В. Н. Каразіна. — Сер. Історія України, 2002. — Вип. 5. — Х. — № 556. — С. 130−138.]</ref>, килеп тыуған шарттарҙа Ирекле армия уға ҡаршы торған большевиктар көстәрен ҡыйрата һәм оператив иреккә сыға. 1919 йылдың 12 июнендә Деникин рәсми рәүештә адмирал Колчактың хакимлығын таный.
9 июлдә большевиктарҙың партия Үҙәк комитеты «Барыһы ла Деникин менән көрәшкә» хатын нәшер итә һмһәм 15 авгусҡа буласаҡ контрһөжүмдең башынбашланыу датаһын билдәләй. Әммә 13 сентәбрҙә Мугоджарская станцияһы районында ҡыҙылдар Төркөстан республикаһы частары менән тоташһалар ҙа, аҡтар үҙ һөжүмен дауам итәләр: 18 августа — [[Николаев]], 23 августа — [[Одесса]], 30 августа — [[Киев]], 20 сентябрҙә — Курск, 30 сентябрҙә — Воронеж, 13 октябрҙә — Орёл яулап алына. Большевиктар катастрофаға яҡын булалар һәм подпольеға китергә әҙерлек башлайҙар. Дәүләт учрежждениелары Вологдаға күсенә башлай, йәшерен Мәскәү партияһы комитеты булдырыла.
 
Украиналағы Махно рейды ҡыҙылдарға контрһөжүмде көньяҡта башларға форсат бирә һәм улар ВСЮР-ҙы икегә бүлеүгә ирешәләр. Кавказ фронты командующийы Тухачевскийға генерал Деникиндың Ирекле армияһын тар-мар итеү бурысы йөкмәтелә.
 
20 февралдә аҡтар Ростов һәм Новочеркасскиҙы яулап алалар, әммә дошман Ирекле корпустың тылына ингән була һәм шуға күрә хәрәкәт төньяҡҡа табан үҫешә алмай. Көсөргәнешле алыштарҙа аҡтар 25 февралдә Егорлыцк тирәһендә еңелеүгә дусар булалар һәм Кубань өсөн көрәш ошоноң менән тамаланыуғаүҙенең тамамланыуына яҡынлаша.
1 мартта Ирекле корпус Дондағы-Ростовты ҡалдыра, һәм аҡ армиялар Кубань йылғаһына табан сигенә{{sfn|Деникин А. И. Очерки|loc=С. 218}}. Казак частары массауи рәүештә ҡыҙылдаға биреләләр йәки «йәшелдәр» яғына күсәләр. Ирекле корпустың ҡалдыҡтары 1920 йылдың 26-27 мартында диңгеҙ юлы менән [[Ҡырым]]ға китә.
 
Ҡыҙылдар Кубань — Новороссийск операцияһына күсә һәм уның барышында 17 мартта И. П. Уборевич етәкселегендәге Кавказ фронтының 9-сы армияһы Екатеринодарҙы яулай, Кубань йылғаһы аша сығып, 27 мартта Новороссийскиҙы баҫып ала. «Төньяҡ-Кавказ стратегик һөжүм операцияһының төп һөҙөмтәһе — Рәсәй Көньяғының Ҡораллы көстәренең төп группировкаһын ҡыйратыу булып тора»<ref name=civilwar5>Гражданская война в СССР, т. 2, с.210</ref>.
4 ғинуарҙа А. В. Колчак Юғары Хаким вәкәләттәрен — А. И. Деникинға, ә Себер територияһындағы хакимлыҡты атаман Г. М. Семеновҡа тапшыра. 1920 йылдың 4 апрелендә Деникин ВСЮР баш командующийы посын генерал барон П. Н. Врангелгә тапшыра һәм үҙе шул уҡ көндә "Индия императоры " исемле инглиз кораблендә Англияға китә.
 
=== Юденичтың Петроградҡа һөжүме ===