Википедия

Урта фарсы теле: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеү
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
 
22 юл:
|ISO3=pal – китапса урта фарсы теле ("пәһләүи")<br />xmn – манихей урта фарсы теле
}}
'''Урта фарсы теле''' (пәһләүи теле; үҙ атамаһы  ''парсиг'' — «фарсы») —  көньяҡ-көнбайыш төркөмсәләге үле урта иран теле.  Боронғо фарсы теленең дауамы һәм [[Фарсы теле|яңы фарсы теленең]] элгәре булып тора. Тәүҙә Ирандың көньяҡ өлөшөндә  — Парста (Фарс)  — таралған булған, артабан Сәсәниҙәр осоронда (III-VIIIII—VII быуаттар) тотош [[Иран|Фарсияның]] әҙәби һәм рәсми теле.  VII быуаттан, [[Иран]]ды [[ғәрәптәр]]  баҫып алғандан һуң,  Иранда һәм [[Һиндостан]]да  [[Зороастризм|зороастр]]  общиналарында һаҡланып ҡала.
 
Төрҙәре:
* китапса тип йөрөтөлгән урта фарсы теле  — дини (зороастр) һәм донъяуи әҙәбиәт теле;
* манихей урта фарсы теле  — манихей общиналарының документтар теле.
Арами графикаһының төрлө төрҙәренә нигеҙләнгән ике яҙыу системаһы ҡулланылған<ref>Nyberg H. S., A manual of Pahlavi, pt. 1, Texts, alphabets, index…, Wiesbaden, 1964; pt. 2, Ideograms, glossary…, Wiesbaden, 1974</ref>:
* пәһләүи  — гетерографик;
* манихей  — фонетик.
Иң боронғо ҡомартҡылар  — Парс хакимдарының тәңкәләрендәге легендалар (беҙҙең эраға тиклем II быуат).
 
Урта фарсы телендәге иң мөһим әҙәби ҡомартҡы  — Авестаның авеста теленән тәржемәһе. [[Фарсы теле|Яңы фарсы теленә]] күсеү теле булған парси (пазенд) теле урта фарсының һуңғыраҡ формаһы булып тора. Ул парстарҙа һәм «"беһдин»"дәрҙә, йәғни Иран гебрҙарында, тик әҙәби тел булараҡ  һаҡланған<ref>разговорный у парсов — гуджарати, англ.</ref>  .
 
== Классик фарсыға күсеш ==
Яңы фарсы теле урта фарсының вариҫы булып тора. Үҙгәрештәр яйлап инә,  X—XI быуаттарҙа урта фарсы текстарын иртә яңы фарсы телендә һөйләшеүселәр әле уҡый һәм аңлай. Әммә X быуат аҙағынан айырмалар көсәйә:
* баштағы баҫымһыҙ һуҙынҡыларҙың  төшөүе; 
* һүҙ башында бер нисә тартынҡы булғанда һуҙынҡы өҫтәлеү (эпентеза); 
* һүҙ аҙағында -g төшөп ҡалыу;
* баштағы w- урынына b- йә (gw- → g-) ҡуйылыу;
* ҡылымдарҙа үҙгәрештәр, башлыса субъюнктивтың һәм оптативтың ҡайһы бер формаларын юғалтыу,  ҡылым префикстарын күберәк ҡулланыу;
* лексикала үҙгәрештәр, айырыуса үҙ һүҙҙәрен ғәрәп һәм төрки һүҙҙәре, XIX быуаттан инглиз, француз, хатта рус (һирәк  — самауыр, эстакан) һүҙҙәре менән алмаштырыу;
* Пәһләүи һәм манихей яҙмаларын, 4 хәреф өҫтәп, ғәрәп алфавитына алмаштырыу.
 
51 юл:
'''Һан'''
 
Урта фарсы телендә берлек һәм күплек була, икелек һаны юҡҡа сыға. Күплек суффикстары — 
-''ān'', -''īhā.'' 
 
Урта фарсыла абстрактлылыҡ суффиксы -''īh''  була, ул күмәк күплекте белдерә: 
''zanīh'' «ҡатындар»
''gurgīh'' «бүреләр»
63 юл:
Тәүҙә 2 формаһы була, һуңынан тура килеш юғала башлай, артабан берлектәге ситләтелгән килеш тә юҡҡа сығыуға бара:
{| border="0" width="275" class="" style="margin-bottom: 10px;"
| *as «ат»
| ''Singularis''
| ''Pluralis''
|-
| ''тура.''
| as
| as
|-
| ''ситл.''
| as'''ē'''
| as'''ān'''
|}
нигеҙендә  ''r''- булһа:
{| border="0" width="275" class="" style="margin-bottom: 10px;"
|
brād «ағай»
| ''Singularis''
| ''Pluralis''
|-
| ''тура.''
| brād
| brād'''ar'''
|-
| ''ситл.''
| brād'''ar'''
| brād'''arān'''
|}
{| border="0" width="275" class="" style="margin-bottom: 10px;"
| duxt «ҡыҙ»
| ''Singularis''
| ''Pluralis''
|-
| ''тура.''
| duxt
| duxt'''ar'''
|-
| ''ситл.''
| duxt'''ar'''
| duxt'''arān'''
|}
{| border="0" width="275" class="" style="margin-bottom: 10px;"
| *xwāh «апай»
| ''Singularis''
| ''Pluralis''
|-
| ''тура.''
| xwāh
| xwāh'''ar'''
|-
| ''ситл.''
| xwāh'''ar'''
| xwāh'''arān'''
|}
131 юл:
''šahryār wuzurg'' «бөйөк кенәз»
 
Аныҡлаусы исем билдәһеҙлек артикле менән билдәләнгәндә, изафет  юҡҡа сыға:
''dast-ē jām'' «бер ус трофей (бер аҙ трофей)»
'' kanīzag-ē weh'' «һәйбәт ҡыҙ»
147 юл:
 
A) '''Сағыштырыу формаһы''': -''tar'', -''dar'' (һуҙынҡыларҙан, r, m һәм n-дан һуң)
'''Сағыштырыу киҫәксәһе'''  сифатында  ''az''  һәм  ''kū файҙаланыла:''
''az wad wattar'' «насарҙың да насары»
''kam wattar ast kū'' «ҡарағанда ла насарыраҡ»
 
B) '''Өҫтөнлөк формаһы''': -''tom'', -''dom'' (һуҙынҡыларҙан, r, m һәм n-дан һуң).
Ҡайһы бер сифаттарға  -''ist  ''суперлатив суффиксы ҡушыла,  мәҫәлән: ''wahišt'' (һүҙмә-һүҙ: -«иң яҡшы»), "behešt ҡатып ҡалған һәм хәҙерге фарсыла  «ожмах» тигәнде аңлата.
 
=== Ҡылым ===
Хәҙерге заманда ('''Praesens''')  ҡылым ялғауҙары:
{| border="0" width="275" class="" style="margin-bottom: 10px;"
| ''Indik.''
| ''Konj.''
| ''Imper.''
| ''Opt.''
|-
| ''1. Sg.''
| -''ēm''
| -''ān''
| -''tom''
| -''ēn''
|-
| ''2. Sg.''
| -''ēh''
| -''āy''
| -''ø''
|-
| ''3. Sg.''
| -''ēd''
| -''ād''
| -''ēh''
|-
| ''1. Pl.''
| -''om'', -''ēm''
|-
| ''2. Pl.''
| -''ēd''
| -''ād''
| -''ēd''
|-
| ''3. Pl.''
| -''ēnd''
| -''ānd''
|}
 
'''Хәҙерге заман сифат ҡылым'''
-''āg''  һәм -''ān'', -''and''  менән бөткән ҡатып ҡалған формалар.
 
'''Тейешлелек сифат ҡылымы'''  йәки  '''ҡылымдан яһалған исем '''  -''išn''.
 
'''Үткән заман сифат ҡылым''' -''t'', -''tag''
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Урта_фарсы_теле» битенән алынған