Фашизм: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
40 юл:
== Тарихы ==
{{main|Фашизм тарихы|Неофашизм}}
{{заготовка раздела}}
 
=== ''Fin de siècle'' эраһы (Быуат ахыры) ===
Фашизмдың идеологик тамырҙары 1880 йылға, айырым алғанда, ул саҡтағы ''[[Fin de siècle]]'' темаһына барып тоташа<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev|заглавие = Crisis of Fin-de-siècle Thought|ответственный = |издание = International Fascism: Theories, Causes and the New Consensus|место = London and New York|издательство = |год = 1998|страницы = 169|страниц = |isbn = }}</ref>. Был тема [[материализм]]ғаматериализмға, [[Рационализм (философия)|рационализм]]ғарационализмға, [[позитивизм]]ғапозитивизмға, буржуаз йәмғиәткә һәм [[Демократия|демократии]]ғадемократияға ҡаршы тороуға нигеҙләнгән. Ошо интеллектуаль мәктәп кешене бик ҙур берҙәмлектең бер өлөшө тип иҫәпләгән, либерал йәмәғәтселектең индивидуализмын һәм буржуаз йәмғиәттәге социаль бәйләнештәрҙең юҡҡа сығыуын ғәйепләгән.
 
''Fin de siècle'' донъяға ҡарашы төрлө интеллектуаль асыштар, шул иҫәптән [[Дарвин,Чарлз Чарлз|Дарвин]] биологияһы, эстетикиРихард [[Вагнер, Рихард|Вагнер]] эстетикаһы, [[Гобино, Жозеф Артюр де|Артюр де Гобино]] расизмы, психологии [[Лебон, Гюстав|Гюстав Лебон]] психологияһы һәм [[Ницше, Фридрих|Фридрих Ницше]] фәлсәфәһе, [[Достоевский, Фёдор Михайлович|Федор Достоевский]] һәм [[Бергсон, Анри|Анри Бергсон]] тәьҫирендә формалашҡан. Ул ваҡытта киң танылыу тапҡан [[социаль дарвинизм]] физик һәм йәмғиәт тормошо араһында айырма күрмәй һәм йәшәү - кешенең, тере ҡалыр өсөн, бер туҡтауһыҙ дауам иткән көрәше тип ҡарай. Социаль дарвинизм үҙенең биотөркөмдөң идентиклығы һәм йәмғиәттә органик мөнәсәбәттәрҙең әһәмиәте тураһындағы акценты менән йәмғиәттә милләтселек идеяһының легитимлығына һәм һөймәләклегенә килтергән<ref>{{Книга|автор = Stanley G. Payne|заглавие = A history of fascism, 1914–1945.|ответственный = |издание = Digital printing edition.|место = Oxon, England, UK|издательство = [[Routledge]]|год = 1995, 2005|страницы = 29|страниц = |isbn = }}</ref>. Социаль һәм сәйәси психологияның яңы теориялары кешенең үҙен рациональ тотошо төшөнсәһен кире ҡаҡҡан һәм сәйәси һорауҙарҙы хәл иткәндә хис-тойғолар (эмоциялар) аҡылдан алда йөрөй, тип иҫбатлаған. Ницшеның «Алла үлгән» тигән аргументы христианлыҡты, демократияны һәм хәҙерге заман коллективизмын, «көтөү хисе» тигән ғәйеп ташлауы менән аралашып килгән. Уның [[Бөйөк кеше|Übermensch]] (бөйөкÜbermensch) кеше) концепцияһы һәм идара итеүгә ихтыяр - кешенең тәү инстинкты тип раҫлауы ''Fin de siècle'' быуын вәкилдәренә ҙур йоғонто яһаған.
 
[[Моска, Гаэтано|Гаэтано Моска]] үҙенең «Хакимлыҡ итеүсе класс» (1896) тигән хеҙмәтендә һәр йәмғиәттә «ойошҡан аҙсылыҡ» «ойошмаған күпселек»тән өҫтөн торасаҡ һәм улар менән идара итәсәк, тип раҫлаған теория барлыҡҡа килтергән<ref>{{Книга|автор = William Outhwaite|заглавие = The Blackwell dictionary of modern social thought|ответственный = |издание = [[Wiley-Blackwell]]|место = |издательство = |год = 2006|страницы = 442|страниц = |isbn = }}</ref>. Моска йәмғиәттә тик ике класс ҡына бар: «идара итеүселәр» (ойошҡан аҙсылыҡ) һәм «буйһоноусылар» (ойошмаған күпселек) тигән. Ул шулай уҡ ойошҡан аҙсылыҡтың ойошҡанлығынаойошҡанлығы ойошмаған күпселек рәттәрендә булған һәр кешене ҡыҙыҡһындыра, тип раҫлаған<ref>{{Книга|автор = Giuseppe Caforio|заглавие = Handbook of the sociology of the military|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Springer]]|год = 2006|страницы = 12|страниц = |isbn = }}</ref>.
 
[[Файл:Charles Maurras - avant 1922.jpg|left|thumb|139x139px|Шарль Моррас]]
Француз милләтсеһе һәм реакцион монархисы [[Моррас, Шарль|Шарль Моррас]] фашизм үҫешенә тәьҫир иткән. Ул милләттең органик берҙәмлегенә саҡырыусы интеграль милләтселекте пропагандалаған. Моррас ҡеүәтле монарх милләтененең идеаль лидеры була, тип раҫлаған. Моррас «халыҡ ихтыярын демократик мистификациялау»ға ышанмаған, ошо күренеш шәхсиәтһеҙ коллектив субъект барлыҡҡа килтерә тигән. Ҡеүәтле монарх, уның ҡарауынса — ил эсендә халыҡты берләштерер өсөн үҙенең абруйын файҙалана алыусы персонифицирланған хөкөмдар. Моррастың интеграль милләтселеге фашистар тарафынан идеалләштерелгән һәм, монархизмдан баш тартып, модернлашҡан инҡилап формаһы итеп үҙгәртелгән<ref>{{Книга|автор = David Carroll|заглавие = French Literary Fascism: Nationalism, Anti-Semitism, and the Ideology of Culture|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = 1995|страницы = |страниц = |isbn = 9780691058467}}</ref>.
 
Француз революцион синдикалисы [[Жорж Сорель]] үҙенең хеҙмәттәрендә дөйөм забастовка ойоштороу аша капитализм һәм буржуазияны ҡолатыу революцияһына килтереү маҡсатында сәйәси мәжбүр итеүҙе легитимләштереү кәрәклеген һәм радикаль сараларҙы пропагандалаған. Үҙенең «Золом тураһында уйланыуҙар» тип аталған(1908) тип аталған иң билдәле хеҙмәтендә, Сорель яңы сәйәси дин кәрәклеген һыҙыҡ өҫтөнә алған<ref name=":0">{{Книга|автор = Mark Antliff|заглавие = Avant-garde fascism: the mobilization of myth, art, and culture in France, 1909–1939|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Duke University Press]]|год = 2007|страницы = 81|страниц = |isbn = }}</ref>. «Прогресс иллюзиялары» тигән хеҙмәтендә Сорель, «аристократтың да аристократы - ул демократия», тип яҙып, демократияның реакцион характерын ғәйепләгән<ref name=":0" />. 1909 йылда Францияла синдикалист дөйөм забастовкаһы ҡыйратылғандан һуң, Сорель һәм уның яҡлылар һул радикалдарҙан айырылған һәм, уң радикалдарға ҡушылып, республикаға ҡаршы булған христиан патриоттарын идеаль революционерҙар тип хуплап, һуғышсан католицизм һәм француз патриотизмын үҙҙәренең сәйәси ҡараштарына яраҡлаштырырға, улар менән берләшергә тырышҡан. Башта Сорель рәсми рәүештә [[марксизм]]дымарксизмды ревизиялаусы булған, ә 1910 йылда [[социализм]]дансоциализмдан баш тартыуын иғлан иткән, [[Кроче, Бенедетто|Бенедетто Кроче]] афоризмын ҡулланып, «марксизм тарҡалыуы» арҡаһында «социализм үлгән» тип әйтер булған<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri|заглавие = The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 1994|страницы = 78|страниц = |isbn = }}</ref>. 1909 йылда Сорель Шарль Моррастың реакцион милләтселеген хуплай, уныһы ла, үҙ сиратында, демократияға ҡаршы тороу сараһы булараҡ, үҙенең милләтселек идеалдарының Сорель синдикализмы менән ҡушылыу мөмкинлеге менән ҡыҙыҡһынған булған. Моррас "демократик һәм космополитик элементтан азат социализм, матур ҡулға яҡшы итеп тегелгән бирсәткә нисек килешһә, милләтселеккә шулай уҡ килешә" тип әйткән<ref>{{Книга|автор = Douglas R. Holmes|заглавие = Integral Europe: fast-capitalism, multiculturalism, neofascism|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 2000|страницы = 60|страниц = |isbn = }}</ref>.
[[Файл:Georges Sorel.jpg|thumb|157x157px|''Жорж Сорель'']]
Моррас милләтселегенең һәм Сорель синдикализмының бергә ҡушылыуы радикаль итальян милләтсеһе [[Коррадини, Энрико|Энрико Коррадини]]ғаКоррадиниға бик көслө тәьҫир итә. Революцион милләтсе-синдикалистарҙың киҫкен хәрәкәт итеүе һәм көрәшкә әҙерлеге аристократтар һәм анти-демократтар етәкселегендә ойошторолорға тейеш, тигән ул. Коррадини Италияны, Франция һәм Бөйөк Британия плутократик режимдарына ҡаршы сыға алырлыҡ, империализм сәйәсәте үткәрерлек «пролетар милләт» тип атаған<ref>{{Книга|автор = Sternhell, Zeev, Mario Sznajder and Maia Ashéri|заглавие = The Birth of Fascist Ideology: From Cultural Rebellion to Political Revolution|ответственный = |издание = |место = |издательство = [[Princeton University Press]]|год = 1994|страницы = 163|страниц = |isbn = }}</ref>.
 
Фашизмдың социаль ағым булараҡ аяҡҡа баҫыуына британ публицисы [[Томас Карлейль]] әһәмиәтле йоғонто яһаған. Немец политологы [[Мануэль Саркисянц]]:
{{начало цитаты}}[[Нацизм]] — немецтәр уйлап сығарған нимә түгел, тәүҙә ул ситтә барлыҡҡа килгән һәм беҙгә унан күсерелгән … Нацизм (милләтселек) фәлсәфәһен, [[диктатура|диктатура]] теорияһын йөҙ йыл элек үҙ ваҡытының бөйөк шотландлыһы, бик ихтирам ителгән сәйәси бәйғәмбәрепәйғәмбәре — Карлейль формулаға әйләндергән. Һуңғараҡ уның идеялары [[Чемберлен, Хьюстон Стюарт|Хьюстон Стюарт Чемберлен]] тарафынан үҫтерелгән. Нацизм диненең нигеҙләнерлек бер ниндәй ҙә төп доктринаһы булмаған … ул Карлейлдә лә… Чемберлен дә лә булмаҫ ине. Карлейль дә, Чемберлен дә… нацистик диндең ысын мәғәнәһендә рухи аталары булғандар… [[Һитлер]] һымаҡ, Карлейль дә [[парламентаризмды|парламент системаһы]]нсистемаһын күрә алмаған … Һитлер һымаҡ, Карлейль дә һәр ваҡыт диктатураның ҡотҡарыусы яҡшылыҡ булыуына ышанған.{{конец цитаты|источник=М. Саркисянц. «Томас Карлейль һәм иң ярлы инглиздәр өсөн „хоҙай фельдфебелдәре — сафҡа баҫыу инструкторҙары“ »<ref>[http://scepsis.ru/library/id_2131.html М. Саркисянц. «Томас Карлейль һәм иң ярлы инглиздәр өсөн „Хоҙай фельдфебелдәре — сафҡа баҫыу инструкторҙары“ »]</ref>}}
 
[[Бертран Рассел]] үҙенең «Көнбайыш фәлсәфәһе тарихы» ([[1946]]) китабында: «Карлейль һәм [[Ницше]]нанНицшенан артабанғы аҙым — Һитлер,»-тип раҫлаған.
 
== Фашизмдың төп һыҙаттары ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Фашизм» битенән алынған