Фашизм: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
6 юл:
[[Файл:National Fascist Party logo.svg|thumb|Итальян [[милләтсе фашистик партияһы|милләтсе фашист партияһы]] эмблемаһындағы [[фасциялар]]]]
 
'''Фашизм''' һүҙе итальянса ''fascio'' (''фа́шо'') — «союз» (мәҫәлән, [[Муссолини, Бенито|Б. Муссолини]]ҙыңМуссолиниҙың сәйәси радикаль ойошмаһының атамаһы — ''Fascio di combattimento'' — ''«Көрәш союзы»''). Был һүҙ, үҙ сиратында, юғары магистрат власы символын, [[фасциялар]]ҙыфасцияларҙы - тимер бәйләменә ҡыҫтырылған балта эмблемаһын, ''fascis'' — «бәйләм, шәлкем»де аңлатҡан, латин һүҙенә ҡайтып ҡала. Рим республикаһы юғары [[магистраттар]]ыныңмагистраттарының почётлы ҡарауылы - [[ликтор]]ҙарликторҙар фасциялар йөрөткән. Фасциялар халыҡ исеменән көс, хатта үлем язаһын ҡулланыу хоҡуғын символлаштырған. Шунан бирле фасциялар һүрәте күп илдәрҙең дәүләт власы символдарында сағыла (мәҫәлән, фасциялар Рәсәй Федерацияһы суд приставтары Федераль хеҙмәте [[:Файл:ФССП.Эмблема.gif|эмблемаһын]]да һүрәтләнгән).
 
Тарыраҡ тарихи мәғәнәлә фашизм тигәндә, [[Италия|Италия]]ла [[1920-се]] — [[1940-сы|1940-сы йылдар]] башында [[Муссолини, Бенито|Б. Муссолини]] етәкләгән күмәк кеше йәлеп иткән сәйәси хәрәкәт хәтергә төшә<ref name="belmat"/>. Был атама башҡа илдәрҙә барлыҡҡа килгән шуға оҡшаш идеологияларҙы һәм сәйәси режимдарҙы классификациялағанда ла ҡулланыла башлай.
 
{{нп3|Суси, Роберт|Роберт Суси||Robert Soucy}} [[Британника|Британника]]һы <ref name=brit/>, [[Гаджиев, Камалудин Серажудинович|К. С.Гаджиевтың Гаджиев]]тың [[Яңы фәлсәфә энциклопедияһы|Яңы фәлсәфә энциклопедия]]һы<ref name="ran" /> һәм башҡа сығанаҡтар 1920-1945 йй. әүҙемләшкән күп кенә ойошмаларҙы фашистик хәрәкәт тип атаны: [[НСДАП]]<ref name=passmore>Kevin Passmore. Fascism. A Very Short Introduction, 2002 p. 62</ref><ref name="lib.ru">''Вольфганг Випперман'' [http://lib.ru/POLITOLOG/fascio.txt Европейский фашизм в сравнении 1922—1982]</ref><ref name=ReferenceA>[[Гриффин, Роджер|Roger Griffin]] [http://books.google.ru/books/about/The_Nature_of_Fascism.html?id=544bouZiztIC&redir_esc=y The Nature of Fascism], [[Taylor & Francis Group]], 1991</ref>, [[Испан фалангаһы]]<ref name=brit/><ref name=passmore/>, [[усташтар]]<ref name=brit/>, [[Милли союз (Португалия)|португал Милли союзы]]<ref name=brit/> финн [[Лапуа хәрәкәте]], венгр [[Сатраш уҡтар]]ыуҡтары<ref name=brit/>, румын [[Тимер гвардияһы]]<ref name=brit/> һ.б.
 
Ҡайһы бер Европа илдәрендә барлыҡҡа килгән дәүләт ҡоролошон (иң йыш осраҡта Адольф Һитлер идара иткән дәүерҙәге Германияны һәм Муссолини осорондағы Италияны) - Икенсе Бөтөн донъя һуғышы тамамланғанға тиклем йәшәгән фашистик дәүләттәр тип атайҙар.<ref>The American Heritage® New Dictionary of Cultural Literacy, Third Edition Copyright © 2005 by Houghton Mifflin Company. Published by Houghton Mifflin Company.</ref>.
18 юл:
Фашизмды өйрәнеүсе билдәле [[Стенли Пейн]] Нольтеның өс "анти-"һына түбәндәге ҡылыҡһырламалар өҫтәгән: милләтселек, авторита [[этатизм]], корпоративизм, синдикализм, империализм, идеализм, волюнтаризм, романтизм, мистицизм, милитаризм, көс ҡулланыу.<ref>Payne, S. 1995 A History of Fascism, 1914–1945. Madison: [[University of Wisconsin Press]].</ref><ref>Payne, S. 1980. Fascism: Comparison and Definition. Madison: University of Wisconsin</ref>.
 
Фашизмдың социологы [[Хуан Линц]] фашизмға тағы ла киңерәк билдәләмә биргән: берҙәм партия һәм корпоратив вәкәләтлек аша берләшеүҙе үҙенең маҡсаты итеп ҡуйған "гипермилләтсе, йыш ҡына пан-милләтсе, антипарламентар, антилибераль, антикоммунистик, популистик һәм, шунан сығып, антипролетар, өлөшләтә антикапиталистик һәм антибуржуаз, антиклерикаль йәки, иң кәмендә, клерикаль булмаған хәрәкәт"<ref>Linz, J. 1976. “Some notes toward a comparative study of fascism in sociological historical perspective.” In W. Laqueur (ed.), Fascisim: A Reader’s Guide. Berkeley: [[University of California Press]]. p. 12-15</ref>.
 
Британия ғалимы Роджер Итвелл (Roger Eatwell) бик төгәл һәм ҡыҫҡа билдәләмә бирә: фашизм "холистик-милли радикаль өсөнсө юл нигеҙендә социаль яңынан тыуыуҙы (возрождение) етәкләү маҡсатын ҡуя".<ref>Eatwell, R. 2001 “Universal fascism? Approaches and definitions.” In S. U. Larsen (ed.), Fascism outside Europe. New York: [[Columbia University Press]]</ref>.
 
Инглиз тикшеренеүсеһе [[Роджер Гриффин]], этик ҡиммәттәргә иғтибар итеп, фашизмды милләттең, расаның тоҡомон һәм мәҙәниәтте тамырынан үҙгәртеү һәм "яңы кеше" барлыҡҡа килтереү идеяһы менән илһамланған "популистик ультрамилләтселектең" "мифик ядроһы" тип аңлата.<ref>Michael Mann, Professor of Sociology at UCLA. Fascists ([[Cambridge University Press]], 2004)</ref> Ул фашизмды үҙенең мифологик ядроһында фашистик идеология (башҡа төрлө милли-популистик идеологиялар кеүек) милләтте үҙгәртеүгә түгел, ә уны ''«тамырынан үҙгәртеп яңынан яралтыуға»'' ниәт иткән'' «палингенетик ультрамилләтселек»'' тип билдәләй<ref name=ReferenceA /><ref name="Umkand">проф. Андреас Умланд. [http://www.apn.ru/publications/article19710.htm#_edn30 Фашизм и неофашизм в сравнении: западные публикации 2004—2006 годов]</ref>. [[Умланд, Андреас|Андреас Умланд]] фекеренсә, был концепция инглиз телле ғилми берләшмә тарафынан бөгөнгө көндә аҙмы-күпме ҡабул ителгән, тип һанай<ref>[[Умланд, Андреас|Умланд А.]] [http://www.academia.edu/172163/_ Современные концепции фашизма в России и на Западе] // «[[Неприкосновенный запас (журнал)|Неприкосновенный запас]]» 2003, № 5(31)</ref>.
 
Америка тарихсыһы Роберт Пакстон (Robert Paxton) фашизмды "берҙәмлек, көс һәм "таҙа булыу" культы аша компенсацияланыуҙы нигеҙ итеп алып, берләшмәнең түбән тәгәрәүе, кәмһетелеүе, ҡорбансыллығы тураһында саманан тыш хәстәрлек күреү, шул уҡ ваҡытта халыҡ массаларына таянған милләтсе-әүҙемдәр партияһы, традицион элиталар менән ҡатмарлы, ләкин эффектив хеҙмәттәшлек итеп, демократик азатлыҡтан баш тартып һәм этик һәм легаль сикләүҙәрһеҙ "эске таҙарыныу" һәм халыҡ-ара экспанция маҡсаттарын көс ҡулланып тормошҡа ашырыусы сәйәси тартиптәртип формаһы," тип билдәләй <ref>Robert Paxton The Anatomy of Fascism (Alfred A. Knopf, 2004)</ref>.
 
Америка тарихсыһы [[Лукач, Джон (тарихсы)|Джон Лукач]], немец милләтселек-социализмы һәм итальян фашизмы араһында, оҡшашлыҡҡа ҡарағанда, айырма күберәк, ти<ref>Lukacs, John ''The Hitler of History'' New York: Vintage Books, 1997, 1998 page 118</ref>.
 
Бынан тыш, күмәк кеше аңының һәм/ йәки индивидуаль аңдың патологик тайпылышына нигеҙләнгән күренеш, тип<ref name="reich">[[Райх, Вильгельм|Вильгельм Райх]]. [http://lib.ru/POLITOLOG/RAJH_W/raihdd.txt Психология масс и фашизм]</ref><ref>[[Беттельгейм, Бруно|Беттельгейм Б.]] [http://www.kulichki.com/moshkow/PSIHO/BETTELGEJM/tatalit.txt О психологической привлекательности тоталитаризма.]</ref>, «фашизм» төшөнсәһен псхологик һәм психофизиологик аңлатыу тенденцияһы ла бар. Нацизм йылдарында Европанан китергә мәжбүр булған австрия психологы [[Райх, Вильгельм|Вильгельм Райх]] «фашизм раса күрә алмаусанлығы нгеҙендә барлыҡҡа килә һәм шуның сәйәси ойошҡан булмышы булып хеҙмәт итә», тип белдерҙе<ref name="reich" />.
 
Америка философы [[Арендт, Ханна|ХаннаҺанна Арендт]] фекеренсә, фашизмдың төп билдәһе кәрәкле эффект тыуҙырыу өсөн алдаҡ алымдар ҡулланыуҙан да баш тартмаған ҡеүәтле пропагандистик аппарат ярҙамында эске һәм тышҡы дошманды күрә алмаусылыҡ культы барлыҡҡа килтереү ул<ref>'''' Истоки тоталитаризма / Пер. с англ. / Под ред. М. С. Ковалёвой, Д. М. Носова. — М.: ЦентрКом, 1996. — 672 с.</ref>.
 
=== Фашизм һәм расизм ===
36 юл:
Фашизм һәм расизмдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре буйынса фәндә төрлө фекер йәшәй. Беренсе ҡараш яҡлылар биологик расизм идеяһы милләтселек (нацистик) режимының өҫтөнлөклө хоҡуғы (прерогативаһы), ә фашизм расаға түгел, милләт сифатына айырым иғтибар йүнәлтә тип һанайҙар. Был теория яҡлылар милләтселекте (нацизмды) айырым тарихи феномен, тип билдәләй һәм уны фашизмдың бер төрө тип иҫәпләмәй<ref>Renzo De Felice. Rosso e Nero. — Milano: Baldini&Castoldi, 1995. — P. 149—163.</ref><ref>[[:en:A. James Gregor|A. James Gregor]]. The Faces of Janus: Marxism and Fascism in the Twentieth Century. — New Haven: Yale University Press, 2000. — Chapter 8.</ref><ref>[[:en:Zeev Sternhell|Zeev Sternhell]]. The Birth of Fascist Ideology. — Princeton: Princeton University Press, 1994.</ref>.
 
Бөгөнгө көндә ныҡ таралған, [[Гриффин, Роджер|Роджер Гриффин]] һәм уның «яңы консенсус» мәктәбе хуплаған, икенсе ҡараш буйынса, биологик расизм милләтте йә расаны мотлаҡ революцион «яңынан яралтыу» һәм «таҙартыу» идеяһына ([[Палинген{{comment|палинген ультрамилләтселек|палингенезис]])}}кә нигеҙләнгән фашизм теорияһы һәм практикаһы менән тәбиғи (органик) үрелә. Был ҡарашта тороусылар, айырым алғанда, 1980-се йылдар ахырына тиклемге тарихнамә танығанса, «классик» итальян фашизмы нығыраҡ расист характерлы булған, тиҙәр. Шуға ҡарамаҫтан, был ғалимдар ҙа биологик расизмды (киң таралған булһа ла) фашизмдың тарихи шарттар буйынса ҡалҡып сығырға тейешле бер төрө, ультрамилләтселек, билдәһе, тип иҫәпләйҙәр һәм раса идеяһын фашистик идеологияның иң кәрәкле компоненты тип һанамай<ref>Roger Griffin. The Nature of Fascism. — London: Routledge, 2013.</ref><ref>Fascism Past and Present, West and East: An International Debate on Concepts and Cases in the Comparative Study of the Extreme Right. Edited by Roger Griffin, Werner Loh, Andreas Umland. — Stuttgart: ibidem-Verlag, 2006.</ref> Әйтергә кәрәк, хәҙерге заман көнбайыш ғилми традицияһында «расизм» төшөнсәһе, дискриминацияның һәм эксклюзионизмдың (шул иҫәптән милли һәм этник) төрлө формаларын берләштерә, ғөмүмән, постсовет дәүере менән сағыштырғанда, киң күләмгә эйә.
 
== Тарихы ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Фашизм» битенән алынған