Афразия телдәре: өлгөләр араһындағы айырма

Прабербер теленән килеп сыҡҡандар. Был ғаиләнең тере телдәре Төньяҡ Африкала [[Мысыр]] һәм [[Ливия]]нан көнбайышҡа [[Мавритания]]ға табан, шулай уҡ [[Сахара]] оазистарынан [[Нигерия]] һәм [[Сенегал|Сенегалға]] саҡлы таралған. 1980 йыл аҙағы мәғлүмәттәре буйынса, был телдә һөйләшеүселәр 14 миллиондан ашыу тәшкил итә. [[Марокко]]ла бербер телендә һөйләшеүселәр ил халҡының яҡынса 40 %, [[Алжир]] ҙа — яҡынса 25 % тәшкил иткән. Мысырҙа, Ливияла, [[Тунис]]та, Мавританияла бербер телле халыҡ һаны аҙыраҡ. Гуанч теле —[[XVIII быуат| XVIII быуатҡа]] юҡҡа сыҡҡан[[Канар| Канар утрауҙарында]] йәшәгән аборигендар теле. Бөтә тере телдәр — яҙмаһыҙ. [[Берберҙар|Бербер]] ҡәбиләләре туарегтар (Сахара) көнкүрештә боронғо ливий яҙмаһына барып тоташҡан тифинаг тип аталған яҙманы ҡуллана. Ливий яҙмаһы Сахарала һәм Ливия сүллегендә ҡаяларҙа табылған ҡыҫҡа ғына яҙмаларҙа һаҡланған; уларҙың иң иртәләре б.э.т. II быуатҡа ҡарай. Яҙмалар өлөшләтә {{comment|уҡылған |дешифровкаланған}}; улар өс һәйкәл: феззан-триполитан, көнбайыш нумидий һәм көнсығыш нумидий төркөмдәренә бүленгән. Был яҙмаларҙың теле бербер-ливий ғаиләһенең үле төркөмөн тәшкил итә.

Эфиопияның көньяҡ-көнбайышында яҙмаһыҙ тере телдәр таралған. 1980 йылдар аҙағы мәғлүмәттәре буйынса һөйләшеүселәр һаны 1,6 млн кеше тирәһе тәшкил итә. Һуңғы йылдарҙа ғына (Флеминг, М.Бендер, И. М. Дьяконов). Афразия макроғаиләһенең үҙ аллы тармағы булараҡ айырымлана башлаған. Ҡайһы бер ғалимдар башҡаларынан алда пракушит теленән айырылып сыҡҡан омот телдәрен көнбайыш кушит төркөмөнә индерә.

Афразия телдәре ғаиләһенең иң күп һанлы тармағы Ғәрәп Көнсығышы территорияһында, Израилда, Эфиопияла һәм Төньяҡ Африкала, утрауҙар һымаҡрәүешендә — Азия һәм Африканың башҡа илдәрендә таралған. Төрлө сығанаҡтар буйынса һөйләшеүселәр һаны яҡынса 200 млн тирәһендә тирбәлә.

Афразия макроғаиләһенә ингән һәр тел ғаиләһенең эске {{comment|бүленеше |подразделениеһы}} — генетик билдәләре буйынса төркөмләнеше бар. Бөтөн афразия телдәре лә тулыһынса өйрәнелмәгәнлектән һәм адекват һүрәтләнмәгәнлектән, {{comment|төркөмләү |классификация}} төрлө кимәлдәге деталләштереү менән эшләнгән.

Чад телдәре<ref>Языки Азии и Африки. Т.4. Афразийские языки. Кн.1—2. М., Наука. 1991—1993.</ref> менән күберәк оҡшағанлығы тойомланһа ла, бер ниндәй ҙә {{comment|«сыбыҡ осо»|«боковых»}} туғандаш телдәре булмаған мысыр теле үҙенә башҡараҡ<ref>Языки Азии и Африки. Т.4. Афразийские языки. Кн.1—2. М., Наука. 1991—1993.</ref>. Тәүге һәйкәлдәрҙән алып һуңғы копт теле һәйкәлдәренә тиклем был тел йәшәүенең тик хронологик периодизацияһы ғына бар.

Афразия телдәренең {{comment|тәү пра тыуған иленә|прародина}} ҡарата ике фараз бар. И. М. Дьяконов (беренсе фараз) буйынса, Афразия телдәре тәүтөйәген Көньяҡ-Көнсығыш Сахара һәм Көнсығыш Африканың уға яҡын райондарына {{comment|урынлаштырған |локалләштергән}}. Б.э.т. XI—X мең йыллығыйыллыҡтарҙа ([[мезолит]] осоро) был территориялар кеше тормошо өсөн уңайлы булған. Әлегә саҡлы афразия тел ғаиләләренең һәм телдәренең күпселеге Африка континентында элеккесә таралыш табыуы был фаразды дәлилләй. Праафразия ғаиләһенән айырылған мысыр һәм чад тармаҡтары ҡайһы бер дөйөм үҙенсәлектәрен һаҡлаған. Һуңғараҡ дөйөм прасемит үҙенсәлектәрен һаҡлаған пракушит тел уртаҡлығын йөрөтөүселәр айырымланған. Афразия телдәре прасемит һәм прабербер-ливий тармаҡтарының һуңғы бүленеше б.э.т. VI меңйыллыҡта булған. Сахара территорияһында климат шарттары насарланғанлыҡтан, боронғо семит ҡәбиләлре көнсығышҡа, Алғы Азияға (Суэц муйыны йәки [[Баб-әл-Мәндәб боғаҙы|Баб-әл-Мандеб боғаҙы]]) йүнәлгәндәр. Ливий-гуанч ҡәбиләләре көнбайышҡа, Атлантик океан яр буйына һәм Канар утрауҙарына, күсенгән.

Дәүер күрһәткесе буйынса икенсе фараз, А. Ю. Милитарев {{comment|фаразы |гипотезаһы}} буйынса, Афразия телдәрпенеңтелдәренең {{comment|тәү пра тыуған иле|прародина}} Алғы Азия һәм [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Аравия ярымутрауында]] булған ти. А. Ю. Милитарев натуфий мәҙәниәтен праафразия телдәренә тап килерлек археологик мәҙәниәт тип иҫәпләй. Афразия телдәрен ностратик телдәр берлегенә индереү яҡлылар ҙа был ҡарашты хуплай. Икенсе {{comment|фараз |гипотеза}} файҙаһына бындай факт дәлил килтерәләр: Африка территорияһында таралған афразия телдәре һәм Алғы Азияның афразия булмаған (айырым алғанда, кавказ) телдәре араһында (башлыса, [[Лексика|лексикала]]) боронғо контакт эҙҙәре табылған. Үтеп инеү ваҡыты буйынса контакт лексика фаразланған афразия телдәре берлеге осорона тура килә. Икенсе фаразға ярашлы, афразия берлеге бүленеше афразиялыларҙың көнбайышҡа, Африка территорияһына табан хәрәкәт итеүенә бәйле, фәҡәт прасемит телдәре генә үҙенең тарихи тыуған илендә тороп ҡалған.

Афразия макроғаиләһенең төп тармаҡтарын генетик яҡтан {{comment|төркөмләү |классификация}}, тармаҡтары/ғаиләләре (ғаиләләре)төрлө дәрәжәлә өйрәнелгәнлектән, тулыһынса башҡарылмаған.