Тунис: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
→‎Преамбула: викилаштырыу
аныҡлаштырыу
2 юл:
|Русское название=Тунис Республикаһы
|Оригинальное название={{lang-ar2|الجمهورية التونسية}} <br /><small>(әл-Джүмһүриә әт-Тунисиә)</small> <br />République tunisienne
|Родительный падеж=ТунисаТунистың
|Герб=Coat of arms of Tunisia.svg
|Язык= [[Ғәрәп теле|ғәрәп]]
46 юл:
Унитар дәүләт, президент республикаһы. 2014 йылдың 31 декабренән президент вазифаһын Беджи Каид Эс-Себси биләй.{{Переход|#Сәйәси ҡоролошо|1}} 24 административ-территориаль берәмеге бар{{Переход|#Административ бүленеше|1}}
 
Төнъяҡтан һәм көнсығыштан [[Урта диңгеҙ]]гә сыға, көнбайыштан — [[Алжир]], көньяҡ-көнсығыштан [[Ливия]] менән сикләшә. Илдең өстән бер өлөшө [[Атлас тауҙары]]ның көнсығыш яғын биләй, ҡалған өлөшө саванналарҙа, башлыса сүллектәрсүллектәрҙә урынлашҡан.{{Переход|#Географик урыны|1}}
 
Халҡының 98 % -ы [[ислам]] динендә.{{Переход|#Халҡы|1}}
57 юл:
{{main|Тунис тарихы}}
[[Файл:Ruines de Carthage.jpg|thumb|left|200px|Рим [[Карфаген]]ы харабалары({{iw5|Термы Антония||fr|Thermes d'Antonin de Carthage}})]]
Тәүтормош кешеләренең Тунис биләмәләрендәге иң боронғо төйәктәре 200 000 мең йылдар элек үк барлыҡҡа килгән ( Келибия районы, Бон мороно).
 
Б.э. тиклем 6000 йылдар самаһы әүәл боҙлоҡ дәүеренән һуң сүллек барлыҡҡа килгән ([[Сахара]]).
 
Б.э. тиклем 4500 йыл элек Тунистың Гафса районында капсийҙар төйәкләнә..
 
Б.э. тиклем 1100 йыл элек финикиялылар [[Карфаген (ҡала)|Карфаген]], Сус, Утика һәм Изерта ҡалаларына нигеҙ һала. Финикиялыларҙың төньяҡ Африкалағы[[Африка]]лағы төп ҡалаһы булып Карфаген һанала.
 
Карфаген б.э. тиклем 814 йылда барлыҡҡа килә. Уға финикиялыларҙың Тир ҡалаһы колонистары нигеҙ һала. Көнбайыш [[Урта диңгеҙ]] төбәктәрендә Финикия йоғонтоһо юҡҡа сыҡҡас, Карфаген уның элекке колонияларын үҙенә буйһондора. Б.э. тиклем III быуатта [[Боронғо РимгәРим]]гә каршы һуғышып яулап алған ерҙәрен юғалта һәм б.э. тиклем 146  йылда емертелә һәм уның Африкалағы провинцияһына әүерелә.
 
[[Юлий Цезарь]] уның урынында колония булдырырға бойороҡ бирә (үҙе вафат булғандан һуң бойомға ашырыла). Б.э. тиклем 44 йылда Финикия Карфагены харабалары өҫтөндә римлеләр яңы ҡала төҙөй һәм Юлий Цезарь хөрмәтенә Colonia Iulia Carthago тип атай. Ул бай ауыл хужалығы тауарҙары етештереүсе е административ үҙәк һәм порт булараҡ сәскә ата. Карфагендың был дәүере 750 йыл дауам итә.
 
Рим империяһы бүлгеләнгәс бында Вандалдар һәм аландар короллеге барлыҡҡа килә (Б.э. тиклем 429—533  йй).
 
Артабан Төньяҡ Африканың был яғын император Юстиниан хакимлыҡ иткән [[Византия|Византия]] яулап ала. Шунан алып Карфаген Карфаген экзархатының баш ҡалаһына әүерелә. 697 йылда византия Карфагены ғәрәптәр[[ғәрәптә]]р баҫышыуына ҡаршы тора һәм яуланмай ҡала.
[[Файл:Califate 750.png|мини|[[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]]. 750 годйыл.]]
 
670 йылда ғәрәптәр ([[Хаҡ хәлифәлек]]) византия ҡәлғәһе урынында Төньяҡ Африка ерҙәрендә тәүге ҡалаһына нигеҙ һала  ([[КайруанКаруан (ҡала)|Каруан]]), ул транссахара сауҙаһы үҙәгенә әүерелә.
{{также|Төньяҡ Африканы ғәрәптәр яулауы}}
[[Файл:Califate 750.png|мини|[[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]]. 750 год.]]
 
1534 йылда [[Сәлим I Сәлим]] идара иткән [[Ғосман империяһы]] экспансияһы осоронда төрөк флотының баш командующийы Хәйр-әд-Дин Барбаросса Тунисҡа баҫып инә, әммә бер йылдан Тунис герман-рим императоры Карл V Габсбург тартып ала.
670 йылда ғәрәптәр ([[Хаҡ хәлифәлек]]) византия ҡәлғәһе урынында Төньяҡ Африка ерҙәрендә тәүге ҡалаһына нигеҙ һала  ([[Кайруан]]), ул транссахара сауҙаһы үҙәгенә әүерелә.
 
1568 йылда Ғосман империяһы (Сәлим (II Сәлим) корсары Кылыч Али-паша Алжирҙан[[Алжир]]ҙан ҡоро ер юлы менән ҙур булмаған ғәскәр ебәрә, Хафсидтарҙан Тунисты тартып ала. 1573 йылда Австриялы Һуан испандар ярҙамы менән Тунисты яулай, әммә 1574 йылда османдар яңынан Тунисҡа бәреп инә. Тунис ОсманҒосман империяһына баш һала.
{{В планах|дата=31 декабря 2016}}
 
Мәгәр XVI быуаттан төрөк солтаны хакимлығының исеме генә тороп ҡала — ғәмәлдә 1612 йылда барлыҡҡа килгән Мурадиҙар затынан бойондороҡһоҙ бейҙәр илгә идара итә. 1705 йылда было бойондороҡһоҙ Тунис дәүләте барлыҡҡа килә, уға Хөсәйниҙәр тоҡомо идара итә, улар төрөк солтанын дини башлыҡ - — имам итеп кенә таный. 1881—1883 йылдарҙа [[Франция]] Тунисты үҙ протекторатына тартып ала һәм үҙ колонияһына әүерелдерә.
1534 йылда I Сәлим идара иткән Ғосман империяһы экспансияһы осоронда төрөк флотының баш командующийы Хәйр-әд-Дин Барбаросса Тунисҡа баҫып инә, әммә бер йылдан Тунис герман-рим императоры Карл V Габсбург тартып ала.
Иң билдәле бейҙәр:
 
* Хөсәйен бен Али ( 1705 йылдан)
1568 йылда Ғосман империяһы (II Сәлим) корсары Кылыч Али-паша Алжирҙан ҡоро ер юлы менән ҙур булмаған ғәскәр ебәрә, Хафсидтарҙан Тунисты тартып ала. 1573 йылда Австриялы Һуан испандар ярҙамы менән Тунисты яулай, әммә 1574 йылда османдар яңынан Тунисҡа бәреп инә. Тунис Осман империяһына баш һала.
 
Мәгәр XVI быуаттан төрөк солтаны хакимлығының исеме генә тороп ҡала — ғәмәлдә 1612 йылда барлыҡҡа килгән Мурадиҙар затынан бойондороҡһоҙ бейҙәр илгә идара итә. 1705 йылда было бойондороҡһоҙ Тунис дәүләте барлыҡҡа килә, уға Хөсәйниҙәр тоҡомо идара итә, улар төрөк солтанын дини башлыҡ - имам итеп кенә таный. 1881—1883 йылдарҙа Франция Тунисты үҙ протекторатына тартып ала һәм үҙ колонияһына әүерелдерә.
Иң билдәле бейҙәр:
* Хөсәйен бен Али ( 1705 йылдан)
* Али-бей (1759—1782)
* Хәмүдә-паша (1782—1814)
Юл 92 ⟶ 88:
* Мөхәммәд әс-Садыҡ (1881)
* Монсәф (1942—1943)
* [[Мөхәммәд VIII әл-Әмин]] (1943—1957)
 
1957 йылда монархия юҡҡа сығарыла.
 
1960-хсысы йылдар башынан илдә ғәмәлдә бер партиялы режим урынлаша. Был партия Нео-Дустур, 1964 йылда Социал-демократик тигән исем ала.
 
1987 йылда илдә Йәсмин ихтилал була, илдең күп йылдар идара иткән Хәбиб Бургиба, (ул туҡтауһыҙ етәкселәрҙе алмаштырып тороуы менән билдәле), иҡтисади көрсөк һәм дини баҫым барған шарттарҙа төп министрҙар һәм көс ведомстволары менән һүҙ беркетеп премьер-министр Зин әл-Әбидин Бен Али уны властан бәреп төшөрә. Икенсе йылына Бургиба осорондағы иң мәғәнәһеҙ ҡарарҙарын һәм йүнәлештәрен сикле генә реформалайҙар. Ил етәкселеге бер партия системаһынан формаль рәүештә генә күп партиялылыҡ иғлан итә, шул рәүешле ауыр эҙемтәләрҙән ҡотола ала һәм идара итеүҙе ҡулдан ысҡындырмай. Ил көнбайыш сәйәсәте үткәрә башлай, һәм ислам фундаментализмы менән көрәшә.
 
2011 йылдың 8 февралендә Тунистағы болғаныштар (2010—2011) осоронда президент Бен Али илдән ҡаса <ref>[http://www.fontanka.ru/2011/01/15/015/ Президент Туниса низложен]</ref>. Был ваҡиғаларға икенсе Йәсмин ихтилалы исеме бирәләр <ref>[http://www.russian.rfi.fr/v-mire/20110115-tunis-zhasminovaya-revolyutsiya-i-chto-budet-dalshe Тунис: «Жасминовая революция» и что будет дальше?]</ref>. Ғәҙәттән тыш хәл режимы илдә 2011 йылдың ғинуарынан 2014 йылдың мартына тиклем дауам итә.<ref>[http://www.tourprom.ru/news/24207/ В Тунисе отменили режим ЧП, рассчитывая на большой турпоток — Туристические новости от Турпрома]</ref>
 
==== Бөгөнгө хәле ====
2015 йылдың 18 мартында Туниста теракт эшләнә, Бардо ҡалаһының милли музейында 20-нән ашыу кеше үлтерелә. <br />
2015 йылдың 26 июнендә Сусала «Riu Imperial Marhaba» ҡунаҡханаһы биләмәһендә теракт була. Ул Сусаның Эль-Кантави рекреацияһына инә. Ҡунаҡхана биләмәһенә ярҙағы ҡомлоҡ яғынан ҡораллы террорист килеп инә лә осраған бер кешене атып үлтерә. 38 еше һәләк була, 39 яралана.
 
== Сәйәси ҡоролошо ==
{{main|Политическое устройство Туниса}}
 
=== Президент ===
Элекке президент Зин әл-Әбидин Бен Али вазифаһында Хабиб Бургиба хакимиәттән киткәс, 1987 йылдан була. Хәбиб Бургиба был вазифаны ил [[Франция|Франция]]нан 1956 йылда бойондороҡһоҙлоҡ алғаны бирле алмаштырылмай биләй. 1957 йылда илдә [[монархия]] юҡҡа сығарыла.
 
Тунис дәүләтенә нигеҙ һалған, ҡартайыуы еткән президент Хәбиб Бургиба, 1987 йылда премьер-министр вазифаһына Зин әл-Әбидин Бен Алины тәғәйенләй. Ул шуғаса хәрби министр һәм эске эштәр министры булып эшләгән була. внутренних дел. У саҡта ил конституцияһында президент ғүмерлеккә тәғәйенләнә тип яҙылған булған.
 
Алты аҙнанан уҡ "«һарай ихтилалы"» килеп сыға - — Хәбиб Бургибаны, медицина тикшереүе үткәреп, юридик хоҡуҡҡа һәләтле түгел һәм президет вазифаһын башҡара алмай тип һығымта яһайҙар, һәм ошо рәүешле тыныс юл менән Йәсмин ихтилалы тип аталған түңкәрелеш тормошҡа ашырыла. Хакимиәттән киткән Хәбиб Бургиба 2000 йылға тиклем ғүмер итә һәм үҙенең тыуған ере - — Монастир ҡалаһында хәҙер уның исемен йөрөткән кәшәнәгә ерләнә.
 
Йәнә ике йыл Зин әл-Әбидин Бен Али премьер кәнәфиендә президент вазифаһын үтәй, 1989 йылда президент итеп һайлана. Тунистың Конституцияһына үҙгәрештәр индерелә: 2002 йылда терроризмға ҡаршы көрәш һылтауы менән референдум үткәрелә, шуның һөҙөмтәһендә президент һайлау мөҙҙәте (рәттән ике тапҡыр) һәм президент булып һайланыу хоҡуғы биргән йәш цензы (70 йәшкә тиклем) тураһындағы статьялар алып ташлана.
 
2011 йылдың 14 ғинуарында Туниста болғаныштар башлана һәм 74 йәшлек Зин әл-Әбидин Бен Али бежал из страны в [[Сәғүд Ғәрәбстаны|Сәғүд Ғәрәбстаны]]на сығып ҡаса, Президент теҙгенен парламент спикерына тоттора. Шуға тиклем ул илдә ғәҙәттән тыш хәл иғлан итеп өлгөрә һәм хөкүмәтте тарата, парламентҡа ваҡытынан алда һайлау үткәрергә бойороҡ бирә. Туниста тәүлек буйы самолеттар осмай, икенсе көнөнә сит илдән килгән туристар тулыһынса ашығыс рәүештә илдән ҡайтарып ебәрелә. <ref>{{cite news |first= |last= |authorlink= |coauthors= |title=Российских туристов вывезут из Туниса 16 января |url=http://top.rbc.ru/society/15/01/2011/527897.shtml |work= |publisher=[[РосБизнесКонсалтинг]] |date=2011-01-15 |accessdate=2011-01-16 }}</ref>
 
1959 йылда тәүге президент ваҡытында күп партиялылыҡ системаһы индерелә, донъяуи судтар ҙә, гражданлыҡ нормалары ла күп ҡатынлылыҡты тыя, ҡатын-ҡыҙға һайлауҙарҙа ҡатнашыу хоҡуғы бирелә. Былар әле лә юридик көсөндә ҡала. Ике ҡатын алыу раҫланған осраҡта яза ҡаралған. Конституция буйынса президент 5 йылға һайлана. Премьер-министр һәм министрҙар кабинеты президент тарафынан һайлана. 2011 йылда әммә президент һәм премьер-министр Учредителдәр йыйылыш тарафынан һайлана.
Төбәк башлыҡтары һәм урындағы үҙидара етәкселәре хөкүмәт тарафынан билдәләнә. Муниципаль һәм округ кимәлендәге етәкселәр һайлау үткәреп тәғәйенләнә.
 
=== Партиялар ===
Демократик конституцион берекмә партияһы (ДКБ) (1988  йылға тиклем — Социалистик Дустур Партия, унан да элгәре — Яңы Дустур) Тунис үҙаллы дәүләт булараҡ бойондороҡһоҙлоҡ алғаны бирле 25 йыл дауамында берҙән-бер легаль партия булып тора. 2011 йылдағы протестар арҡаһында партия тыйыла. Ваҡытлы Учредителдәр йыйылышында барлыҡҡа килгән иң эре партиялар -  — урта йүнәлешле Ислами тергеҙеү партияһы, донъяуи Республика өсөн Конгресы, Азатлыҡ, ғәҙеллек һәм үҫеш өсөн халыҡ петицияһы ( Әл-Әридә).
{{main|Политические партии Туниса}}
Демократик конституцион берекмә партияһы (ДКБ) (1988 йылға тиклем — Социалистик Дустур Партия, унан да элгәре — Яңы Дустур) Тунис үҙаллы дәүләт булараҡ бойондороҡһоҙлоҡ алғаны бирле 25 йыл дауамында берҙән-бер легаль партия булып тора. 2011 йылдағы протестар арҡаһында партия тыйыла.Ваҡытлы Учредителдәр йыйылышында барлыҡҡа килгән иң эре партиялар - урта йүнәлешле Ислами тергеҙеү партияһы, донъяуи Республика өсөн Конгресы, Азатлыҡ, ғәҙеллек һәм үҫеш өсөн халыҡ петицияһы ( Әл-Әридә).
 
=== Парламент ===
{{main| Тунис халыҡ вәкилдәре Ассамблеяһы}}
[[Файл:Façade parlement Tunisie.jpg|мини|Халыҡ вәкилдәре Ассамблеяһы]]
Халыҡ вәкилдәре Ассамбеляһы — бер палаталы парламент, унда 217 урын. Депутаттар 5 йылға һайлана. Парламент Бардо һарайында эшләй (күрше бинала [[Бардо (музей)| Бардо музейы]]). Ул илдең баш ҡалаһы Тунистан йыраҡ түгел Бардо ҡалаһында урынлашҡан.
 
2011 йылдың 23 октябрендә ваҡытлы Учредителдәр йыйылышына һайлау үткәрелә. 217 урындың 89-ын урта йүнәлешле Тунис Ислами тергеҙеү партияһы яулай, Республика өсөн Конгресы — 29, Азатлыҡ, ғәҙеллек һәм үҫеш өсөн халыҡ петицияһы ( Әл-Әридә)) — 26.
 
2014 йылдың 26 октябрендә президет Бен Али бәреп төшөрөлгәндән алып беренсе тапҡыр парламент һайлауы үткәрелә, Тунистың яңы Конституцияһы ҡабул ителә. <ref>{{cite web|url=http://ru.euronews.com/2014/10/26/tunisians-vote-in-first-parliamentary-elections-since-arab-spring-uprising/|title=В Тунисе в воскресенье проходят парламентские выборы|publisher=[[Euronews]]|date=26 октября 2014|accessdate=26 октября 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://riafan.ru/125993-pervyie-posle-prinyatiya-novoy-konstitutsii-vyiboryi-sostoyatsya-v-tunise/|title=Первые после принятия новой конституции выборы состоятся в Тунисе|publisher=[[Федеральное агентство новостей]]|date=26 октября 2014|accessdate=26 октября 2014}}</ref>. Ил граждандары 217 депутат һайлай<ref>{{cite web|url=http://english.alarabiya.net/en/News/africa/2014/10/04/Tunisia-begins-landmark-election-race-.html|title=Tunisia begins landmark election race|publisher=[[Al Arabiya]]|date=4 октября 2014|accessdate=26 октября 2014}}</ref>. Иң күп урынды (83) төп донъяуи партия «Нидаа Тунис» яулай, ә иң ҙур ислами партия «Ән-Нәхдә» — 68 урын алыуға өлгәшә.
 
<!-- В Тунисе однопалатный парламент (Палата представителей), в котором насчитывается 182 места. Депутаты избираются на 5 лет по пропорционально-списочной системе в одномандатных округах, 42 места забронированы для оппозиционных партий и распределяются между ними также по пропорциональной системе.
Юл 147 ⟶ 140:
{{main| Тунистың географик мәғлүмәттәре}}
 
Тунистың иң түбән ере  —Әл-Гәрсә (диңгеҙ кимәленән 17 м түбәнерәк), ә иң бейеге — Шамби тауы (1544 м). Майҙаны буйынса ул Мәғрибтә иң бәләкәй ил.
 
Тунистың климаты — төньяҡта урта диңгеҙ субтропигы, яр буйында, көньяҡта һәм эске райондарҙа -  — тропик сүллектәре. Ғинуарҙа уртаса температура +10 °C - — төньяҡта һәм +21 °C - — көньяҡта, июлдә +26 °C нтөньяҡта һәм +33 °C - — көньяҡта. Яуым-төшөм- көньяҡта 100  мм , таулы райондарҙа 1500  мм-ға тиклем, ҡайһы бер сүлле райондарҙа йылдар буйы ла яумай. Яр буйында эҫелек диңгеҙҙән килгән бриз арҡаһында бер аҙ һүрелгәндәй тойола, ғәмәлдә был улай түгел. Сүлле райондарҙа төндә хатта яҙын һәм көҙөн ҡырауҙар төшкөләй, шул уҡ ваҡытта көндөҙ температура +25…+27 °C етә. Был илгә иң яҡшыһы сентябрь-ноябрь һәм март-июнь айҙарында килеү.
 
== Административ бүленеш ==
{{main|Тунистың административ бүленеше}
Тунистың 24 вилайәте бар, уларҙың башында губернаторҙар тора. Вилайәттәр 264 округҡа (делегацияға) бүленгән. Губернаторҙарҙы республика президенты тәғәйенләй.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Тунис» битенән алынған