Википедия

Суза: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"Сузы" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
[[Файл:Elam_Map.jpg|обрамить|Элам дәүләте (ҡыҙыл менән күрһәтелгән ) һәм күрше биләмәләр]]
[[Файл:Panorama_Shush.JPG|мини|200x200пкс|Шушы (Суза), Даниил пәйғәмбәр төрбәһе]]
[[Файл:Sphinx_Darius_Louvre.jpg|мини|292x292пкс|Сузала Дария һарайындағы ҡанатлы сфинкс.]]
[[Файл:Daniel_Barry_Kent.JPG|мини|267x267пкс|Сузала Даниил пәйғәмбәр төрбәһе]]
'''Суза  ''' ({{lang-fa|شوش}}شوش{{lang-fa|شوش}} (''Šuš'')  — Шуша, {{Lang-he|שושן}}  — Шушан)  — донъялағы иң боронғо [[ҡала]]<nowiki/>ларҙың береһе. [[Иран]]<nowiki/>дың хәҙерге Хузистан провинцияһы биләмәһендә урынлашҡан. Б.Ээ.т.Т III — IIII—I мең йыллыҡтарҙа Элам дәүләтенең баш ҡалаһы.
Б.Ээ.т.Т VI — IVVI—IV быуаттарҙа Сузиана үҙәге,  [[Әһәмәниҙәр дәүләте]]<nowiki/>нең баш ҡалаһы. Б.Ээ.т.Т III быуаттан  — Бб.Ээ. III быуатына тиклем Парфия батшалығының баш ҡалаһы. III — VIIIII—VII быуаттарҙа [[Сәсәниҙәр дәүләте]]<nowiki/>ндә баш ҡала.
 
 
 
== Этимология ==
Юл 14 ⟶ 12:
 
=== Боронғо осор ===
Кеше йәшәгән иң тәүге осор Бб.Ээ.т.Т 7 меңйыллыҡ тип билдәләнә. Ҡаҙыныу эштәре барышында Бб.Ээ.Тт. 5 меңйыллыҡҡа ҡараған рәсем төшөрөлгән керамика табылған. Даими рәүештә йәшәлгән тораҡтар Б. Э.Т  7  — 4 меңйыллыҡтарҙа барлыҡҡа килгән.
 
=== Элам ===
[[Файл:Bull_capital_Apadana_Louvre_AOD1_(1).jpg|слева|мини|251x251пкс|Сузала колонна]]
Суза ҡалаһы Элам дәүләтенең баш ҡалаһы булараҡ танылыу ала. Ҡала боронғо шумер документтарында ла телгә алына. Энмеркар һәм Арат хакимы әҫәрҙәрендә ҡала Урук ҡурсалаусыһы Инанна алиһәһенә бағышлана тип яҙылған. Элам аллаһы Иншушинак Сузаның ҡурсалаусыһы була.
 
Аккада батшаһы Саргон Аккад Сузаны (Шуша) Аккад империяһына ҡуша, был ваҡыға Б. Э.Т 2330 йылда булған тип билдәләнә. Элам хакимы Кутик-Иншушинак Сузаны азат итеү өсөн ихтилал күтәргәнгә тиклем, ҡала Б. Э.Т 2240 йылға тиклем Аккаданың провинциаль баш ҡалаһы булып иҫәпләнә. 
 
Яңы Шумер дәүерендә Сузаны өсөнсө Ур династияһы яулап ала, Бб.Ээ.Тт. 2004 йылда элам батшаһы Киндатту Ур ҡала-дәүләтен баҫып ала һәм Сузаны үҙенең баш ҡалаһына әйләндерә.
 
Б.Ээ.Тт. 1175 йылда  Шутрук-Наххунте етәкселегендә эламлылар вавилон храмдарын талай, Хаммурапи ҡанундары яҙылған стеланы урлап Сузаға алып киләләр. [[Вавилон]] батшаһы  Навуходоносор I 50 йылдан һуң был ваҡығаға үс итеп Сузаны емерә.
 
Суза Юбилей китабында (дини китап) батша Шем һәм улы Элам хакимлек иткән урын тип телгә алына. Ә Сусан Эламдың улы (бәлки ҡыҙы) булараҡ телгә алына.
 
=== [[Ассирия|Ассириянан]]нан һәм Ахеменида ===
[[Файл:Susa-destruction.jpg|слева|мини|230x230пкс|Ашурбанипал  ҡалаһының емерелеүе]]
Б. Э. Т. 668 йылғы Суза өсөн һуғышта батша  Ашурбанипал эландарҙы еңә. Ҡала тулыһынса талана һәм яндырыла. Батша Ашурбанипал  маҡтанып яҙған стеналар һәм стелалар һаҡланған. Элам ҡалаһы 10 йылдан һуң бөтөнләй юҡҡа сыға.
 
[[Бөйөк Кир II|Бөйөк Кир]] ҡаланы Бб.Ээ.Тт. 538 йылда баҫып ала. Уның улы Камбиз II баш ҡаланы Сузаға күсерә.  Дарий I өсөн яһалма тауҙа эшләнгән боронғо элам һарайҙары бик тар була, ул уны үҙенсә үҙгәртә.  Артаксерксе I хакимлығы дәүерендә ҡала яна, йөҙ йыл үткәс,  Артаксерксе II хакимлығы осоронда яңынан төҙөлә.
 
Суза бер нисә тапҡыр Иҫке Ғәһедтә  Ктувим (Писания) бүлегендә  телгә алына, шулай уҡ  Есфирь, Неемия, Даниил китаптарында ҡала телгә алына.
 
Б.Ээ.Тт. 331 йылда  [[Искәндәр Зөлҡәрнәй|Александр Македонский]] Фарсы империяһын юҡҡа сығара, был ваҡығанан һуң ҡала әһәмиәтен юғалта.
 
=== Парфия  һәс Сәсәниҙәр ===
Парфиялылар йөҙ йылдан һуң Селевкидтарҙан бойондороҡһоҙлоҡ алғас, Сузаны яңынан баш ҡала итеп төҙөйҙәр.
 
116 йылда рим императоры  Траян Сузаны яулап ала, әммә рим империяһында сыуалыштар  булыу сәбәпле ҡаланы һаҡлап ҡала алмай.
 
=== Ислам дәүере ===
Юл 48 ⟶ 46:
=== Хәҙерге осор ===
[[Файл:Grishman_tample_Shush.JPG|справа|мини|200x200пкс|Сузала француз ҡәлғәһе, XIX быуат]]
Суза (Шуша) хәҙерге көндә  65 меңгә яҡын кеше йәшәгән ҡала (2005 йыл), ҡалала шиғый мосолмандар һәм  пәйғәмбәр Даниил общиндағы  фарсы йәһүдтәре йәшәй.
Морган Жак экспедицияһы хеҙмәткәрҙәре хәүефһеҙлеге һәм археологик табылмаларҙы һаҡлау өсөн тәҙөлгән француз  «археологик ҡәлғәһе» ҡаланың иң билдәле ҡорамы булып һанала.
 
=== Археологик тикшеренеүҙәр ===
1836 йылда  Роулинсон Генри һәм һуңынан Лэйярд Генри Остин  боронғо ҡала биләмәһен тикшерә.
 
1851 йылда  {{Тәржемәһеҙ 3|Лофтус, Уильям|Уильямом Лофтусом|en|William Loftus}}&nbsp;<span class="ref-info" title=" Инглиз телендә " style="font-size:85%; cursor:help; color:#888;">(инг.)</span>[[Лофтус, Уильям|баш.]] ҡаҙыныу эштәрен башҡара. Ул яҙма сығанаҡтарҙағы Суза менән бәйлелек таба. 1885—1886 йылдарҙа  Огюст һәм Жанна Дьелафуа Сузала ҡаҙыныу эштәрен башлай.▼
 
 
 
▲1851 йылда  {{Тәржемәһеҙ 3|Лофтус, Уильям|Уильямом Лофтусом|en|William Loftus}}&nbsp; <span class="ref-info" title=" Инглиз телендә " style="font-size:85%; cursor:help; color:#888;">(инг.)</span>[[Лофтус, Уильям|баш.]]  ҡаҙыныу эштәрен башҡара. Ул яҙма сығанаҡтарҙағы Суза менән бәйлелек таба.  1885—1886 йылдарҙа  Огюст һәм Жанна Дьелафуа Сузала ҡаҙыныу эштәрен башлай.
 
1970 йылдарҙа Жанна Перро етәкселегендә ҡаҙыныу эштәре яңынан тергеҙелә һәм Иранда ислам революцияһына тиклем дауам ителә.
Юл 63 ⟶ 58:
Артабанғы ун йыллыҡта археологик ҡаҙыныу урыны рөхсәтһеҙ ҡаҙыныу һәм урындағы властарғың хужалыҡ эшмәкәрлеге үткәреү сәбәпле ҙур зыян күрә.<ref>[http://www.ancientworlds.net/aw/NewsStory/397956 Ancientworlds.net news]</ref>
 
== ИҫкәрмәИҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Суза» битенән алынған