Ассирия: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
85 юл:
=== Урта Ассирия осоро ===
[[Файл:AlterOrient2.png|мини|400x400пкс|Яҡынса б.э.т. 1220 йылда Боронғо Көнсығыш, бронза быуаты {{comment|афәте|катастрофаһы}} алдынан ҡыҫҡа ситуация. Микен мәҙәниәте, {{comment|Боронғо Мысыр|Древний Египет}}, Тукульти-Нинурте I-нең ''урта ассирий осоро''нда ҡеүәтенең юғарылығында Хетт батшалығы (ассирийлылар юҡҡа сығарған Митанниҙың өлөшө менән), Ассирия (яулап алынған Митанни, Аррапхэ һәм Вавилония менән).]]
Б.э.т. XIV—IX быуаттарҙа Ассирия Төньяҡ [[Месопотамия|Месопотамия]]ны һәм уға сиктәш биләмәләрҙе бер нисә тапҡыр буйһондорған.
* Ашшур-Убаллит I (б.э.т. 1353—1318  йй.) — империяның формалаша башлауы.
* Адад-Нирари I (б.э.т. 1295—1264  йй.) — империя формалаштырыуҙы тамамлаған.
* Б.э.т. XIV—XIII  бб. икенсе яртыһы — хеттар һәм вавилонлылар менән һуғыштар.
* Б.э.т. XII  б. — балҡандағы мушктар ҡәбиләләре менән көрәштә бөлгөнлөк һыҙаты.
* Тиглатпаласар I (б.э.т. 1114—1076  йй.) — яңы күтәрелеш.
* Яҡынса б.э.т. — күскенсе арамейҙарҙың {{comment|ҡыҫылыуы|интервенцияһы}}, сираттағы тарҡалыш. Тиглатпаласар I-ҙең вафатынан һуң ассирийлылар [[Евфрат]]тың көнбайышында ғына нығынып ҡалмаған, хатта уның көнсығышындағы территорияларҙы яулай алған. Артабанғы ассирий батшаларының Вавилония батшалары менән әрһеҙ арамейҙарға ҡаршы бер файҙа ла килтермәгән. Ассирия үҙенең аҫаба ерҙәренә ҡабат ҡыҫырыҡланған, ә уның иҡтисади һәм сәйәси тормошо тулыһынса емерелгән. Б.э.т. XI б. аҙағынан б.э.т. X  б. аҙағына саҡлы Ассириянан беҙҙең көндәргә саҡлы бер ниндәй ҙә документ йәки яҙма килеп етмәгән тиерлек.
 
=== Яңы Ассирия осоро ===
[[Файл:Map_of_Assyria.png|мини|Ассирия 9-7 бб.]]
Ассирия тарихында яңы осор арамейҙарҙың баҫып инеүенән иҫен йыйғандан һуң башланған. Ассирияның иң юғары үҫеш нөктәһе — б.э.т. VIII—VII быуат. Яңы Ассирия империяһы (б.э.т. 750—620  й.) кешелек тарихындағы беренсе империя булған.
* Адад-Нирари II (б.э.т. 911—891  йй.) — илде көрсөктән сығарған, артабанғы хакимдар — нигеҙҙә баҫҡынсылар.
* Адад-Нирари III (б.э.т. 810—783  йй.) — тәүҙәрәк әсәһе Шаммурамат ҡурсыуы арҡаһында идара иткән.
* Б.э.т. VIII  б. тәүге яртыһы — Урарту һөжүмдәре арҡаһында биләмәләрен юғалтыу.
* Тиглатпаласар III (б.э.т. 745—727  йй.) — Ассирияның яңынан күтәрелеүе, разгром Урартуны тар-мар итеү.
* Салманасар V (яҡынса б.э.т. 727—722  йй.) — Израиль батшалығын яулап алыу.
* Б.э.т. 671  й. — Ассархаддон (б.э.т. 680—669  йй.) — [[Боронғо Мысыр|Египта]]ҙың яулап алыуы.
* Ашшурбанапал (б.э.т. 668—627  йй.) — Ассирия власының Лидияға, Фригияға, Мидияға таралыуы, Фивыны ҡыйратыу.
* Б.э.т. 630 йй. — быға тиклем союзда торған мидийлыларҙың һөжүме.
* Б.э.т. 609  й. — һуңғы территория — Үрге Месопотамияның көнбайышындағы Харран — Вавилония тарафынан яулап алынған.
 
== Ассирия ғәскәре ==
Тиглатпаласар III (б.э.т. 745—727  йй.) идаралығы осоронда элек ер биләмәләре булған яугирҙарҙан торған ассирий ғәскәре үҙгәртеп ҡоролған. Шул осорҙан армияның нигеҙен дәүләт иҫәбенә ҡоралланған ярлы ер биләүселәр тәшкил иткән. Шулай, әсирҙәр ҙә ҡушылған, «батша отряды» тип аталған даими ғәскәр барлыҡҡа килгән. Шулай уҡ батшаны һаҡлаған махсус яугирҙар отряды ла булған. Даими армия һаны шул саҡлы үҫкән, Тиглатпаласар III ҡайһы бер походтарын ҡәбилә {{comment|ярҙамсы армия|ополчениеһы}}н ылыҡтырмайынса ойошторған.
 
Ассирий ғәскәрендә бер төрлө ҡорал ҡабул ителгән. Һалдаттар металл башаҡлы уҡ һәм йәйә, {{comment|һиртмәктәр-боронғо таш атыу ҡоралы|пращтар}}, осо бронзанан яһалған һөңгөләр, ҡылыстар, хәнйәрҙәр, тимер {{comment|суҡмар|палица}}ҙар менән ҡоралланған. Һаҡлағыс ҡоралланыу ҙа камиллаштырылған: торҡаның баштың соңҡаһын һәм яңаҡ өлөштәрен ҡаплаусы аҫылмалары булған; ҡамауҙа ҡатнашҡан һуғышсылар оҙонса бронза пластинкалар һырып тегелгән сүстән эшләнгән оҙон тотош {{comment|хәрби күлдәк|панцирь}} кейгәндәр. Ассирий яугирҙарының ҡалҡандары формаһы һәм материалы буйынса ла, тәғәйенләнеше буйынса  ла төрлө  — еңел түңәрәк һәм дүрткелдәрҙән алып бейек япмалы тура мөйөшлө  — булған. Яугирҙың юлдар һалғанда, оборона ҡоролмалары төҙөгәндә, яулап алынған ҡәлғәләрҙе емергәндә (ғәҙәттә улар нигеҙенә саҡлы емерелгән) ҡулланылған оҙон ағас һаплы бронза кәйләһе, шулай уҡ тимер балтаһы булған. Ҡорал һәм кәрәк-яраҡ, ҡорамалдар запастары батша арсеналдарында һаҡланған.
 
Кисир төп ғәскәр булып иҫәпләнгән. Кисир тиҫтәләрҙән торған иллеләргә бүленгән. Бер нисә кисир эмука (көс) барлыҡҡа килтергән.
 
Ассирий {{comment|пехота|йәйәүле ғәскәре}}һы ауыр һәм еңелгә бүленгән. Ауыр пехота һөңгөләр, ҡылыстар һәм һаҡлағыс ҡорамалдар — панцирҙар, торҡалар һәм ҙур ҡалҡандар менән ҡоралланған. Еңел пехота уҡсыларҙан һәм {{comment|һиртмәкселәрҙән-таш атыусылар|пращниктар}}ҙан торған. Хәрби берәмек ғәҙәттә ике яугирҙан: уҡсынан һәм ҡалҡан йөрөтөүсенән торған.
117 юл:
Шуның менән бергә ауыр ҡораллы хәрби берәмектәр булған. Ассирий пехотаһы ҡалҡанлы ауыр пехота ышығында һуғышҡан уҡсыларҙың тығыҙ рәттәрендә хәрәкәт иткән. {{comment|Йәйәүле ғәскәр|пехота}} дошманға уҡтар, {{comment|дротик|ҡыҫҡа һаплы һөңгө}}тар һәм таштар сөйгән.
 
Ассирий ғәскәренең мөһим өлөшөн б.э.т. 1100 йылдарҙан файҙаланылған хәрби {{comment|ике тәгәрмәсле арбалар|колесница}}лар тәшкил иткән. Уларға ике-дүрт ат еккәндәр, ә кузовына уҡтар тултырылған һаҙаҡтар нығытылған. Уның экипажы ике һуғышсынан — һөңгө һәм ҡалҡан менән ҡоралланған уҡсынан һәм күсерҙән торған. Ҡайһы берҙә экипаж уҡсы менән күсерҙе ышыҡлаған ике ҡалҡан йөрөтөүсе менән нығытылған. Хәрби {{comment|колесница|ике тәгәрмәсле арба}}лар тигеҙ урында ҡулланылған һәм регуляр булмаған ғәскәрҙәргә ҡаршы хәрәкәттең ышаныслы сараһы булған.
 
Бынан тыш, ассирий ғәскәрендә бөтөнләй яңы ғәскәр төрҙәре яралғыһы — {{comment|атлы ғәскәр|конница}} һәм «инженер» ғәскәрҙәре  — барлыҡҡа килгән.
Күп һанлы һыбайлылар ассирий ғәскәрендә тәүге тапҡыр б.э.т. IX быуатта барлыҡҡа килгән. Башта һыбайлы атҡа эйәрһеҙ ултырған, ә һуңғараҡ өҙәңгеһеҙ бейек эйәр уйлап сығарылған. Һыбайлылар бер парҙа һуғышҡандар: береһе йәйә менән, икенсеһе һөңгө һәм ҡалҡан менән ҡоралланған. Һыбайлылар ҡылыс һәм {{comment|суҡмар|булава}} менән ҡоралланған булған. Әммә ассирийлыларҙың атлылары әлегә регуляр булмаған һәм {{comment|хәрби арбалар|колесницалар}}ҙы ҡыҫырыҡламаған.
 
Ассирий ғәскәрҙәрендә ер ҡаҙыу, юл, күпер һәм башҡа төрлө эштәрҙе башҡарыуҙа ҡулланылған инженер ғәскәрҙәре үҫешенә башланғыс һалынған. Ғәскәрҙәр ҡәлғә диуарҙарын емереүҙә ҡулланылған {{comment|таран|төкөтөп атакалау ҡорамалы}}дар һәм катапульталар, ҡамау башнялары һәм штурмлау баҫҡыстары, шулай уҡ һыу аша сығыу саралары — {{comment|муртайҙар|бурдюки}} (ҡайһы бер һуғышсылар йылға аша ошо бурдюктарҙа сыҡҡандар, уларҙан шулай уҡ һалдар һәм йөҙөүсе күперҙәр ҡорғандар) менән ҡоралланған булған.
133 юл:
Космогония, аллалар тураһындағы тәғлимәт кеүек, ихтимал, шулай уҡ байтаҡ үҙгәрештәргә дусар ителгән: донъя тыуҙырыусы тип йә бер хоҙайҙы йә теге хоҙайҙы атағандар. Мәҫәлән, Бэла тураһында ул тәүтормош хаосынан күк һәм ерҙе, {{comment|яҡтыртҡыстар|светила}}ҙы, йәнлектәрҙе, ә ер менән ҡандың ҡатнашмаһынан кешене тыуҙырған тиелә. Мардуктың күтәрелгәненән башлап донъяны ул тыуҙырған тигән миф барлыҡҡа килгән. Вавилонлылар фекеренсә, донъя өс айырым өлкәнән: күктән, ерҙән һәм йәһәннәмдән тора. Донъяны Мардук тыуҙырыуы тураһындағы мифта уның тәүтормош хаос сағылышын кәүҙәләндергән Тиамат алиһә менән көрәше хикәйәләнгән. Ул Тиаматты еңә һәм, яҙмыштың {{comment|изге яҙма төшөрөлгән таҡта|скрижали}}һына эйә булып, уны урталай яра, һәм алиһәнең тәненән ер һәм һауа барлыҡҡа килтергән тиелә.
 
Теге донъя тормошона ышаныу етерлек сағыу һүрәтләнгән, ләкин шумерҙарҙағы кеүек, бик тә {{comment|төшөнкөлөк|пессимистик}} рухында бирелгән. Үлгәндәр ябылған зиндан ете ҡат диуар мненән уратып алынған; унда бер нур ҙа үтеп инмәй. Ҡайһы берҙә бер ғазаптар ҙа, сир ҙә һәм үлем дә булмаған {{comment|бәхетлеләр|блаженных}} утрауҙары иҫкә алына, ләкин ул утрауҙарға тик һирәктәр генә, һайланып алынғандар ғына, етә имеш.
 
== Сәнғәт ==
149 юл:
 
== Ассирия хакимдары ==
Ашшур хаким ''ишшиаккум'' (шумер һүҙе ''энси''ҙе аккадлаштырыу) титулын йөрөткән. Ысынбарлыҡта уның власы нәҫелдән килгән, ләкин тулы булмаған. Ул күпселеген тиерлек дини культ эштәре һәм уға бәйле төҙөлөш менән булған. Ишшиаккум шулай уҡ {{comment|ҡанбаба|жрец}} (''шангу'') һәм хәрби юлбашсы булған. Ғәҙәттә ул тағы ла ''укуллу'' вазифаһын, йәғни, моғайын, юғары {{comment|ер файҙаланыу белгесе|землеустроитель}} һәм {{comment|аҡһаҡалдар|старейшина}} {{comment|кәңәше|советы}} башлығы бурысын башҡарған. Был «ҡала йорто» тип йөрөтөлгән {{comment|Кәңәш|Совет}} Ашшурҙа ҙур йоғонто менән файҙаланған, мөһим дәүләт эштәрен атҡарыу уның вәкәләттәренә ҡараған. Кәңәш ағзалары үҙҙәрен ''«лимму»'' тип атаған. Уларҙың һәр береһе сиратлап йыл дауамында идара итеү (үҙҙәренең Кәңәше күҙәтеүе аҫтында) ғәмәлдәрен башҡарған һәм, моғайын, {{comment|казначейство|дәүләт килемдәрен йыйыу, һаҡлау һәм бүлеү}} башында торған. Сираттағы лимму исеме шул йылдың атамаһына әйләнгән. (Шуның өсөн лиммуны йыш ҡына хәҙерге фәндә грек термины эпоним менән билдәләйҙәр). Ләкин яйлап Кәңәш составы хакимға яҡын торған кешеләр менән йыш алмаштырылған. Хаким власы көәйгән һайын община үҙидараһы органдарының әһәмиәте төшә барған. Ишшиаккум ысын монархҡа әйләнгәндән һуң да лимму күрһәтеү тәртибе артабан да һаҡланған.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
174 юл:
* Virginia Schomp (2005). Mesopotamia Ancient: The Sumerians, Babylonians, and Assyrians. New York: Pub Scholastic Library. ISBN 0-531-16741-0. OCLC 60341786.
* Spence, Lewis. Myths and Legends of Babylonia and Assyria.
 
== Башҡорт ғалимдарының хеҙмәттәре ==
* Салават Галлямов. Башкорды от Гильгамеша до Заратуштры. Уфа: РИО РУМНЦ, РБ ISBN 5-295-03513-1
Юл 179 ⟶ 180:
* Салават Галлямов. Башкордский язык и санскрит. М.-СПб, 2003, 308 с.
* Салават Галлямов. Башкордская философия (в 4-х томах). Уфа: Китап, 2005 ISBN 5-295-03698-7
* Салават Галлямов. Древние арии и вечны Курдистан (серия "«Тайны древней цивилизации"»). М.,Вече, 2007, 555 с. ISBN 978-9533 1407-7
* Салават Хамидуллин. Бурджаны в истории Евразии. — Уфа: Гилем, 2013<ref>[http://rb21vek.com/clio/757-vyshla-v-svet-monografiya-sihamidullina-burdzhany-v-istorii-evrazii.html «Бурджаны в истории Евразии». Текст рецензии на монографию на сайте «РБ -XXI век»]</ref>
* Салават Хамидуллин. История башкирских родов. Многотомник. (Составитель и редактор). — Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат, 2014—2015. (авторҙаш)
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ассирия» битенән алынған