Ҡәһүә (эсемлек): өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
[[Файл:A_small_cup_of_coffee.JPG|thumb|200x200px|ҠәһеүәҠәһүә эсемлеге]]
'''Кофе''' —эсемлек, Мареновые ''(Rubiaceae)  ''ғаиләһенә, ҠәһеүәҠәһүә ''(Coffea) ''ырыуына ҡараған төрлө үҫемлектәрҙең орлоғон ''(ашлығын)'' ҡурып, ваҡланған ононан әҙерләнә. 
 
== ҠәһеүәҠәһүә эшләү, үҫтереү һәм бизнесы тарихы ==
XIV быуатҡа тиклем ҡәһеүәҡәһүә ҡырағай шарттарҙа Эфиопияла үҫкән. Һуңынан ҡәһеүәҡәһүә ағасы Ғәрәп ярымутрауына килтерелә.  XVI быуатта ул Осман империяһында киң тарала башлай.  XVI быуат ахырында европа сауҙагәрҙәре ҡәһеүәнеҡәһүәне ғәрәп порттарында һатып алып Европаға килтерә башлайҙар. Легендалар һөйләүенсә, XVII быуат урталарында мосолман кәмәһе йәшерен рәүештә ҡәһеүәҡәһүә орлоҡтарын Көньяҡ Һиндостанға алып сыҡҡан. Унан инде, XVII быуат ахырында, голланд сауҙагәрҙәре йәшерен рәүештә ҡәһеүә ағасын Ява һәм Суматру утрауҙарына алып сыҡҡандар. Был хәл ҡәһеүәҡәһүә үҫтереү буйынса ғәрәп монополияһының тамамланыуына килтергән<ref>Виктор Погадаев. «Тебя сбирала девушка нагая по зарослям благоуханной Явы».  — «Восточная коллекция». Специальный выпуск «Чашка кофе», 2015, p. 34-40. ISSN: 1681-7559</ref>. 
 
Һуңынан, 1706 йылда голланд колонистары ҡәһеүәҡәһүә ағасы үҫентеһен Амстердам ботаник баҡсаһына ебәргәндәр. Тап ошо ағастан Яңы Ер колонияларында был үҫемлекте күпләп үҫтерә башлағандар. Бер нисә йылдан француз короле голландлыларҙан бүләккә был ағастың үҫентеһен ала һәм тиҙҙән француздар мокко сортын Йәмәндән Бурбон (хәҙерге Реюньон, Мадагаскар утрауы янындағы ) утрауына алып сығалар. Шулай итеп билдәле арабика сортының "«бурбон"» төрө тарихы башлана.
 
1721 йылда Гвиана һәм Мартиникала плантацияларға нигеҙ һалына. 1727 йылда  — [[Бразилия]]<nowiki/>ла, 1730 йылда  — [[Ямайка|Ямайк]]<nowiki/>ала  ( атаҡлы Blue Mountain  сортының башланғысы), 1748 йылда  — [[Куба|Кубала]]ла, 1760  — [[Гватемала|Гватемалала]]ла, 1779  — [[Коста-Рика|Коста-Рикала]] ҡәһеүәла ҡәһүә плантациялары барлыҡҡа килә.
 
== ҠәһеүәҠәһүә етештереү төрҙәре ==
ҠәһеүәҠәһүә (Coffea) ырыуына ҡараған 90 төр үҫемлек иҫәпләнә.
 
Күпләп етештереү өсөн ҡәһеүәҡәһүә ағастарының һәм шулай уҡ уның орлоҡтарынан алынған ашлыҡтарҙың ике төп төрөн ҡулланалар: ''Coffea arabica'' L.  — арабика һәм ''Coffea canephora,'' , йәки робуста, уны ҡайһы ваҡыт конголез ҡәһеүәһеҡәһүәһе тип атайҙар. Был ике төр, төрлө баһаламалар буйынса, бөтә етештерелгән ҡәһеүәнеңҡәһүәнең  98 % ҡа тиклем өлөшөн тәшкил итә. Әлеге күләм, нисбәте буйынса, 70 70 %  — арабика, 30  %  — робустаға тура килә.  Ҡалған ҡәһеүәҡәһүә төрҙәренә донъялағы етештереү күләменең бары тик 2 2 % ғына тура килә.
 
ҠәһеүәнеңҠәһүәнең киң таралған арабика  сорты диңгеҙ кимәленән 900 ҙән алып 2000 метр бейеклектә үҫә. Ашлыҡ, ҡағиҙә булараҡ, оҙонса, тышы шыма, уртаһында "«S"» хәрефенә оҡшаған һыҙығы була. Шул һыҙыҡта, ғәҙәттә, еңелсә ҡурғандан һуң янып өлгөрмәгән ҡәһеүәҡәһүә емешенең киҫәксәләре тороп ҡала.
 
Робуста төрө тиҙ үҫеүсе һәм, арабикаға ҡарағанда, ҡоротҡостарға бирешмәүсән була. Диңгеҙ кимәленән 0 дән 600 метр бейеклегендә, айырыуса Африка, Һиндостан һәм Индонезияның тропик райондарында үҫә. Был ашлыҡ йоморо, аҡһыл-көрәндән көлһыу-йәшел төҫкә тиклем була.
 
Робуста, ҡағиҙә булараҡ, хуш еҫе буйынса бик затлы ҡәһеүәҡәһүә һаналмай. Шул уҡ ваҡытта унда кофеин күберәк, шулай уҡ ул йыш ҡына экспрессо-ҡатнашмаларҙа ҡулланыла, сөнки унан сифатлыраҡ ҡәһеүәҡәһүә күпереге эшләнә һәм был ҡәһеүәҡәһүә хаҡын бер аҙ  арзанайта.  
 
Башҡа сорттар, мәҫәлән, либерика һәм эксцельса, күпләп етештереү әһәмиәтен алмағандар. Азияла (Индонезия, Филиппиндар, коньяҡ Һиндостан) тештерелгән "«Копи Лювак"» йәки "«Капе Аламид"» сорты иң ҡиммәтле ҡәһеүәҡәһүә һанала (бер сынаяғы 50-75 доллар тирәһе). Сөнки дөрөҫ әҙерләү өсөн аш эшкәртеү сылбырын үтергә тейеш ул: мәҫәлән, мусанга, йәки азия пальма циветтаһы (Paradoxurus hermaphroditus) - — виверры ғаиләһенә ҡараған ҙур булмаған йәнлектәрҙең ашҡаҙан-эсәктәре аша үтергә тейештәр. Шунһыҙ был ҡәһеүәнеңҡәһүәнең тәме һәм хуш еҫе маҡтанырлыҡ булмай. 
 
Күптән түгел Копи Лювак, "«Monkey Coffee"» (Манки Кофе) күпкә арзаныраҡ (10 тапҡырға) ҡәһеүәҡәһүә барлыҡҡа килгән. Ул Формоз тауҙарының тайвань  плантациялырында үҫеп, сей ашлыҡтарҙы эшкәртеүҙең шундай уҡ ҡатмарлы сылбырынан ғибарәт.  
 
== Иҫкәрмәләр ==