Сәсәниҙәр дәүләте: өлгөләр араһындағы айырма

III быуат аҙағында — IVаҙағында—IV быуат башында империяның бер нисә көнсығыш өлкәһе айырымлана. Әммә Шапур II (309—379 йй) хакимлығы мәлендә улар ҡабаттан ҡайтарыла. 387 йылдағы килешеү буйынса сәсәниҙәргә [[Месопотамия|Месопотамияның]] райондарыһәм Әрмән батшалығының ҙур өлөшө күсә.

Хөсрәү I Ануширван Төрки ҡағаны туғаны менән никахлашҡас, империя ныҡ үҫешә (531—579 йй). Хөсрәү I хакимлығы мәлендә юғары ҡатлам вәкилдәренең бер өлөшө дәүләттән һәм батшанан иҡтисади бәйле була, шулай уҡ бюрократик аппарат һәм чиновниктарҙың әһәмиәте арта. VI быуатта [[Византия империяһы|Византия]] менән уңышлы һәм уңышһыҙ һуғыштар була. 558—568 йылда Төрки ҡағанаты эфталиттарҙы ҡыйратҡас, [[Афғанстан]] һәм Урта Азияның ҡайһы бер өлкәләре ҡағанатҡа яһаҡ түләү бурысы менән Сәсәниҙәр дәүләтенә инә. [[570 йыл]]<nowiki/>дарҙа [[Йемен|Йәмән]] бойһондорола. 589-сы йылдарҙа дәүләткә ябырылған [[Төрки халыҡтар|төркиҙәр]] тар-мар ителә. Византия менән оҙайлы һуғыш дәүләттең матди ресурстарын ярлыландыра. Был хәл һәм шулай уҡ һалымдарҙың ҡырҡа арттырылыуы сәсәниҙәр дәүләтенең сәйәси һәм иҡтисади ҡеүәтен ҡаҡшата. VII быуатта [[Ислам|ислам дине]] инә<ref>[http://www.upne.com/1611683202.html UPNE — Empires in Collision in Late Antiquity: G. W. Bowersock]</ref>.

Хөсрәү II Парвиз (Абарвез, Апарвез, 591—628 йылдар) — Ануширвана Хөсрәү I Ануширвандың ейәне, Ормизда IV улы. Уның хакимлығы мәлендә Сәсәниҙәр дәүләтенең сиктәре ваҡытлыса булһа ла киңәйә. Шул саҡта империя хәҙерге [[Иран]], [[Ираҡ]], [[Әзербайжан]], [[Әрмәнстан]], [[Афғанстан]], хәҙерге [[Төркиә]]<nowiki/>нең көнсығышы һәм хәҙерге [[Һиндостан]], [[Сүриә]], [[Пакистан]]<nowiki/>дың өлөштәре инә; сәсәниҙәр дәүләте өлөшләтә [[Кавказ]], Үҙәк Азия, [[Ғәрәбстан ярымутрауы]], [[Мысыр]], [[Иордания]] һәм [[Израиль]] ерҙәрен баҫып ала. Һөҙөмтәлә, Сәсәниҙәр Ираны (ҡыҫҡа ваҡытҡа булһа ла) [[Әһәмәниҙәр дәүләте]]<nowiki/>нә тиклем киңәйә.

Беҙҙең эраға тиклем III быуатта [[Иран]] Аршакиҙарҙың парфян династияһы берләштергән берәмк була. Ғәмәлдә ул үҙаллы кенәзлектәрҙән короллектәрҙән торған конфедерация була. (Сағыштырыу өсөн: Киев Русе [[XIII быуат]]та). Даими үҙ-ара һуғыштар, бәрелештәр Иранды ныҡ көсһөҙләндерә. [[Рим империяһы|Рим империяһының]] хәрби ҡеүәте һәм көнсығышҡа ҡарай экспансияһы һөҙөмтәһендә парфяндар [[Месопотамия|Месопотамияның]] бер нисә төньяҡ ҡалаларын бирергә мәжбүр була.

Сәсән — ҡанбаба, Анахит алиһәһе ҡорамы тылсымсыһы<ref name="sasan">''[//ru.wikipedia.org/wiki/Ат-Табари Ат-Табари], Абу Джафар Мухаммад ибн Джарир''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Tabari/text5.phtml?id=1382 «История пророков и царей», пер. В. И. Беляева, О. Г. Большакова, А. Б. Халидова. Ташкент. Фан. 1987]</ref>, ул Парстың хаким («батша») династияһына ҡарай һәм мөһим урын биләй. Уның улы Папак Истахраның хакимы, шаһ титулына эйә була. Сәсәндең ейәне, Папактың улы Арташир ҡанбабалар һәм ырыуҙың юғары ҡатламы ярҙамында күтәрелә. Үҙ биләмәһенә күрше ерҙәрҙе ҡушыу һөҙөмтәһендә көсәйә бар һәм Парстың иң билдәле хакимын бәреп төшөрә. Тәхет өсөн Арташир бер туған ағалары менән көрәш алып бара һәм еңеп сыға. Иранды берләштереүгә ынтылыуы уны Аршакиҙар менән дошманлаштыра.

226 йылда Арташир тәхеткә ултыра һәм батшалар батшаһы — шаһаншаһ титулын ҡабул итә. Ул Хамадан ҡалаһы менән Мидияны, Сакастан һәм Хөрәсән өлкәләрен бойһондора. Ныҡышмалы көрәш менән Атропатена, [[Әрмәнстан]]<nowiki/>дың байтаҡ өлөшө баҫып алына. Маргиана (Мерв оазисы), Систан һәм Мекран да баҫып алынған тигән мәғлүмәттәр бар. Шулай итеп, уның дәүләте сиге [[Амударъя|Аму-Дарья]] йылғаһының аҫҡы өлөштәренә тиклем Хорезмға килеп етә. Ҡабул йылғаһы көнсығыш сиге була.

Армияның Сәсәниҙәр дәүләте ҡабул иткән рәсми атамаһы — ''Рөстәм Армияһы'' (Ростам) — e Rostam Spâh'. Ул сәсәниҙәр династияһын башлаусы Ардашир I Папакан тарафынан булдырыла. Сәсәниҙәр армияһы тарихы ике осорға бүленә<ref>[http://kyandaryanclan.io.ua/s85424/istoriya_civilizaciy_blijnego_vostoka_4 История Цивилизаций Ближнего Востока 4]</ref>, реформаға тиклем Ардашир I алып Хөсрәү Ануширванға тиклем, реформанан һуңғы Хөсрәү Ануширвандан алып династия ҡолағансы. Ардашир булдырған армия удел кенәздәренең дружиналарынан торған иррегуляр армия була. Хөсрәү Ануширван иһә армияны регуляр һәм профессионалгә әйләндерә.

Дәүләт башында Сәсәниҙәр династияһына ҡараған '''шаһанша '''торған. Тәхеткә вариҫын ул тик сәсәниҙәр ырыуы араһынан үҙе тере саҡта уҡ билдәләгән. Икенсе төрлө әйткәндә, сәсәниҙәр батша нәҫеленән тип иҫәпләнгән.

Иң күп һанлы төркөмдө урта һәм ваҡ ер хужалары азаттар, йәғни «иреклеләр» биләй. Улар хәрби хеҙмәткә бурыслылар, һуғыш мәлендә сәсәниҙәр армияһының данлыҡлы атлылары булған.

Был төркөмдәрҙең бөтәһелә эксплуататор (бойһондороусылар) класына ҡарай. Уларға ҡала кәсепселәре һәм крәҫтиәндәр, сауҙагәрҙәр бойһонған.

Ҡанбабаларға (асраван) бер нисә дәрәжә инә: иң юғарыла мобедтар, унан ҡанбаба — судьялар (дадхвар) һәм башҡалар. Иң түбәнге урынды тылсымсылар биләй.

Сәсәниҙәр Иранында ҡол биләү ҡоролошо була. Урта быуаттарҙа Иран феодал бәйләнешкә инә, был V быуатта асыҡ күренә.

* Бартольд В. В. Иран. Исторический обзор // Бартольд В.  В.  9 томлыҡ. Т. 7. М., 1971.