Сәсәниҙәр дәүләте: өлгөләр араһындағы айырма

{{Историческое государство|название=[[Файл:Eranshahr.svg|100px]] <br></span>(Эраншахр)|статус=империя|p1=Парфянское царство|образовано=224|ликвидировано=652|s1=Праведный халифат|flag_s1=Flag of Afghanistan pre-1901.svg|flag_s2=Flag of Afghanistan pre-1901.svg|флаг=Derafsh Kaviani.png|герб=Xepersian-logo.svg|карта=Sassanian_Empire_621_A.D.jpg|описание=Сәсәниҙәр империяһы 619-629 йылдарҙа.|столица=*<small>(224–226)</small>[[Истахр]], *<small>(226–637)</small>[[Ктесифон]](400,000)|язык=[[Среднеперсидский язык|урта фарсы, арамей ]] (лингва-франка)|религия=[[зороастризм]], шулай уҡ [[Христианство|христианлыҡ]], [[Манихейство|манихейлыҡ]], [[митраизм]]|население=40,000,000 ([[Иранские народы|иран халыҡтары]], [[Армяне|ғәрәп, әрмән]], [[Ассирийцы|ассириялы]], [[Евреи|йәһүд]], [[Грузины|ивер]], [[Кавказские албаны|кавказ албандары]], [[Курды|курдтар]]|династия=[[Сасаниды|Сәсәниҙәр]]|после=Ғәрәп хәлифәте|до=Парфян батшалығы}}'''Сәсәниҙәр дәүләте'''  ({{Lang-pal|[[Файл:Eranshahr.svg|75px]]}} [Ērānšahr] (Эраншахр)  — "«Иран (арийҙар) дәүләте"»; {{lang-fa|شاهنشاهی ساسانیان}}شاهنشاهی ساسانیان{{lang-fa|شاهنشاهی ساسانیان}} [<span><span class="IPA">[[Халыҡ-ара фонетик алфавит|šāhanšāhije sɒsɒnijɒn]]</span></span>])  — хәҙерге [[Ираҡ]] һәм [[Иран]]  ерендә  парфяндарҙың  Аршакиҙар  династияһы ҡолатылып, власҡа фарсы династияһы - — Сәсәниҙәр  килеү менән ойошторолған дәүләт. Ул 224 -224—651 651йылдарҙа йылдарҙа тора. Ҡайһы берҙә Сәсәниҙәр дәүләтенә ҡарата  империя  термины ҡулланыла<ref>{{статья|заглавие=Сасанидский Иран в III—IV вв. н. э.|ссылка=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st127.shtml|издание=Всемирная история|место={{М.}}|год=1956|том=2}}</ref>.

Сәсәниҙәр династияһына нигеҙ  Ардашир I  Папакан тарафынан Аршаки династияһы  вәкиле  Артабан V парфян батшаһын  ({{lang-fa|اردوان}}اردوان{{lang-fa|اردوان}} ''Ardavan'') еңгәндән һуң нигеҙ һалына.  Һуңғы сәсәниҙәр  шаһиншаһы  (''батшаларҙың батшаһы'') Йәҙегәр III (632—651) була. Ул 14 йыл буйы  Ғәрәп хәлифәтенә  ҡаршы барған һуғышта еңелә.

III быуат аҙағында - — IV быуат  башында империяның  бер нисә көнсығыш өлкәһе айырымлана. Әммә Шапур II ( 309—379 йй) хакимлығы мәлендә улар ҡабаттан ҡайтарыла.  387 йылдағы  килешеү буйынса  сәсәниҙәргә  [[Месопотамия|Месопотамияның]]  райондарыһәм Әрмән батшалығының ҙур өлөшө күсә.

V быуатта [[Әрмәнстан]], Кавказ Албанияһы  һәм [[Иберия (батшалыҡ)|Иберия]]  династияларының батшалары Сәсәниҙәрҙең башлығы булып тора. V  быуаттың икенсе яртыһында Кавказ аръяғы, 571—572 йылдан  — Әрмәнстанда ихтилалдар була.  Маздакиҙар хәрәкәте  барлыҡҡа килгәндән һуң V быуат аҙағында идара итеү системаһында, социаль-сәйәси структурала һәм мәҙәниәттә тәрән үҙгәрештәр була.

Хөсрәү I Ануширван  Төрки ҡағаны туғаны менән никахлашҡас, империя ныҡ үҫешә (531—579 йй). Хөсрәү I хакимлығы мәлендә юғары ҡатлам вәкилдәренең бер өлөшө дәүләттән һәм батшанан иҡтисади бәйле була, шулай уҡ бюрократик аппарат һәм чиновниктарҙың әһәмиәте арта. VI быуатта [[Византия империяһы|Византия]]  менән уңышлы һәм уңышһыҙ һуғыштар була.  558—568 йылда Төрки ҡағанаты  эфталиттарҙы  ҡыйратҡас, [[Афғанстан]] һәм Урта Азияның ҡайһы бер өлкәләре ҡағанатҡа яһаҡ түләү бурысы менән Сәсәниҙәр дәүләтенә инә.  [[570 йыл]]<nowiki/>дарҙа  [[Йемен|Йәмән]]  бойһондорола. 589-сы йылдарҙа   дәүләткә ябырылған  [[Төрки халыҡтар|төркиҙәр]]  тар-мар ителә. Византия менән оҙайлы һуғыш дәүләттең матди ресурстарын ярлыландыра. Был хәл һәм  шулай уҡ һалымдарҙың ҡырҡа арттырылыуы сәсәниҙәр дәүләтенең сәйәси һәм иҡтисади ҡеүәтен ҡаҡшата. VII  быуатта  [[Ислам|ислам дине]]  инә<ref>[http://www.upne.com/1611683202.html UPNE - — Empires in Collision in Late Antiquity: G. W. Bowersock]</ref>.

Хөсрәү II Парвиз (Абарвез, Апарвез, 591-628591—628 йылдар)  — Ануширвана Хөсрәү I Ануширвандың  ейәне, Ормизда IV  улы. Уның хакимлығы мәлендә Сәсәниҙәр дәүләтенең сиктәре ваҡытлыса булһа ла киңәйә.  Шул саҡта империя хәҙерге [[Иран]], [[Ираҡ]], [[Әзербайжан]], [[Әрмәнстан]], [[Афғанстан]], хәҙерге [[Төркиә]]<nowiki/>нең көнсығышы  һәм хәҙерге [[Һиндостан]], [[Сүриә]], [[Пакистан]]<nowiki/>дың өлөштәре инә; сәсәниҙәр дәүләте өлөшләтә [[Кавказ]], Үҙәк Азия, [[Ғәрәбстан ярымутрауы]], [[Мысыр]], [[Иордания]] һәм [[Израиль]]  ерҙәрен баҫып ала. Һөҙөмтәлә, Сәсәниҙәр Ираны  (ҡыҫҡа ваҡытҡа булһа ла) [[Әһәмәниҙәр дәүләте]]<nowiki/>нә тиклем киңәйә.

628628—632 -йылдарҙа 632 йылдарҙа 10 батша алышына.  Йәҙегер III осоронда  VII быуат  уртаһында Сәсәниҙәр  империяһын  Ғәрәп хәлифәте  йота.

[[Файл:Bas_relief_nagsh-e-rostam_couronnement.jpg|справа|мини|300x300пкс|  Ардашир  Ахура-Маздой]]

Беҙҙең эраға тиклем III быуатта  [[Иран]]  Аршакиҙарҙың  парфян династияһы берләштергән берәмк була.  Ғәмәлдә ул үҙаллы кенәзлектәрҙән короллектәрҙән торған  конфедерация була.  (Сағыштырыу өсөн: Киев Русе  [[XIII быуат|XIII]] быуаттата).  Даими үҙ-ара һуғыштар, бәрелештәр Иранды ныҡ көсһөҙләндерә. [[Рим империяһы|Рим империяһының]]  хәрби ҡеүәте һәм  көнсығышҡа ҡарай экспансияһы һөҙөмтәһендә парфяндар [[Месопотамия|Месопотамияның]]  бер нисә төньяҡ ҡалаларын бирергә мәжбүр була.  

Иран Парс  мәлендә яңынан ойоша башлай.  Ирандың көньяҡ-көнбайышында урынлашҡан  Парс провинцияһы  уның тарихындағы мөһим роль уйнай (Парс, йәки Фарс  — гректар уны "«Иран"» урынына ҡуллана башлай).

[[Файл:ChosroesHuntingScene.JPG|слева|мини|200x200пкс|Алтын ялатылған көмөш һауытта Хөсрәү I Ануширвандың  һунарҙағы мәле һүрәтләнә]]

Сәсән  — ҡанбаба, Анахит  алиһәһе ҡорамы тылсымсыһы<ref name="sasan">''[//ru.wikipedia.org/wiki/Ат-Табари Ат-Табари], Абу Джафар Мухаммад ибн Джарир''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Tabari/text5.phtml?id=1382 «История пророков и царей», пер. В. И. Беляева, О. Г. Большакова, А. Б. Халидова. Ташкент. Фан. 1987]</ref>, ул Парстың хаким ("«батша"») династияһына ҡарай һәм мөһим урын биләй. Уның улы Папак   Истахраның  хакимы, шаһ  титулына эйә була.  Сәсәндең ейәне, Папактың улы  Арташир ҡанбабалар һәм ырыуҙың юғары ҡатламы ярҙамында күтәрелә. Үҙ биләмәһенә күрше ерҙәрҙе ҡушыу һөҙөмтәһендә көсәйә бар һәм Парстың иң билдәле хакимын бәреп төшөрә. Тәхет өсөн Арташир бер туған ағалары менән көрәш алып бара һәм еңеп сыға. Иранды берләштереүгә ынтылыуы уны Аршакиҙар менән дошманлаштыра. 

Дарабгерд ҡәлғәһе коменданты вазифаһынан башлаған Арташир ПрастыПарсты ғына биләп ҡалмай, тиҙҙән  [[Исфаһан|Исфахан]] һәм Керман  өлкәләрен ҡуша, месопатамия менән сиктәш Хузистанға  бәреп инә һәм төньяҡҡа юллана. Уға ҡаршы пәрфән ғәскәре сыға. 224 йылдың 22 апрелендә Ормигаздан тигеҙлегендә улар араһында ҡыҙыу алыш була һәм  Арташир еңә. Әммә Ирандың башына тороу өсөн уға  тағы ла 80 удел кенәзен бойһондорорға тура килә. Шулай ҙа бай һарайҙар төҙөлгән  Фарс (Парс) дәүләттең баш өлкәһе ролен уйнамай. Аршакиҙар йолаһына ярашлы баш ҡалалар тип  Селевкия  һәм Ктесифон, [[Тигр]]  йылғаһы буйындағы "«ҡалалар"» билдәләнә. Бында, илдең көнбайышында, өлкәләге иң уңдырышлы ерҙәр, Иранды көнбайыштағы Урта диңгеҙ гавандәре, төньяҡтағы  [[Әрмәнстан]], Кавказ Албанияһы, [[Иберия (батшалыҡ)|Иверия]], Лазика, көньяҡтағы Персия ҡултығы һәм көньяҡ Ғәрәбстаны, көнсығыштағы Һиндостан менән бәйләүсе сауҙа юлдары үтә.

226  йылда Арташир  тәхеткә ултыра һәм батшалар батшаһы  — шаһаншаһ  титулын ҡабул итә. Ул  Хамадан ҡалаһы менән Мидияны,  Сакастан һәм Хөрәсән  өлкәләрен бойһондора.  Ныҡышмалы көрәш менән  Атропатена, [[Әрмәнстан]]<nowiki/>дың байтаҡ өлөшө баҫып алына.  Маргиана  (Мерв оазисы), Систан һәм Мекран  да баҫып алынған тигән мәғлүмәттәр бар. Шулай итеп, уның дәүләте сиге  [[Амударъя|Аму-Дарья]]  йылғаһының аҫҡы өлөштәренә тиклем  Хорезмға килеп етә. Ҡабул  йылғаһы көнсығыш сиге була. 

[[Файл:Sassanid_army_helmet_by_Nickmard_Khoey.jpg|слева|мини|  Сәсәниҙәр ғәскәрендәге башлыҡ]]

Армияның Сәсәниҙәр дәүләте ҡабул иткән рәсми атамаһы  — ''Рөстәм Армияһы''  (Ростам)  — e Rostam Spâh'. Ул сәсәниҙәр династияһын башлаусы  Ардашир I Папакан  тарафынан булдырыла. Сәсәниҙәр армияһы тарихы ике осорға бүленә<ref>[http://kyandaryanclan.io.ua/s85424/istoriya_civilizaciy_blijnego_vostoka_4 История Цивилизаций Ближнего Востока 4]</ref>, реформаға тиклем Ардашир I алып  Хөсрәү Ануширванға  тиклем,  реформанан һуңғы Хөсрәү Ануширвандан алып династия ҡолағансы. Ардашир булдырған армия удел кенәздәренең дружиналарынан торған иррегуляр армия була. Хөсрәү Ануширван иһә армияны регуляр һәм профессионалгә әйләндерә. 

== Сәсәни Ирандағы йәмәғәтйәмғиәт төҙөлөшө ==

Дәүләт башында Сәсәниҙәр династияһына ҡараған  '''шаһанша '''торған.  Тәхеткә вариҫын ул тик сәсәниҙәр ырыуы араһынан үҙе тере саҡта уҡ билдәләгән. Икенсе төрлө әйткәндә, сәсәниҙәр батша нәҫеленән тип иҫәпләнгән. 

Дәүләттә юғары урынды  '''шаһәрдарҙар, '''йәғни үҙ аллы өлкәнең хакимдары, Сәсәниҙәргә бойһонған батшалар биләгән. V быуаттан провинция хакимдары  марзпан  тип аталған. Дүрт бөйөк марзпана шаһ  титулын йөрөткән.

Шәхси ере булған, администатив дәрәжәгә һәм хәрби идаралыҡҡа алынған юғары ҡатламға  '''вузургтар'''  (визургтар) ингән. Сығанаҡтарҙа улар тураһында "«танылған"», "«бөйөк"», "«атаҡлы"», "«ҙур"» кешеләр тип телгә алына. Улар, һис шикһеҙ,  дәүләт идаралығында ҙур роль уйнаған.

[[Файл:Sassanid_shield-boss_by_Nickmard_Khoey.jpg|слева|мини|Сәсәниҙәр ҡалҡанындағы арыҫланды сағылдырған көмөш  умбон  ]]

Иң күп һанлы төркөмдө урта һәм ваҡ ер хужалары азаттар, йәғни "«иреклеләр"» биләй. Улар хәрби хеҙмәткә бурыслылар, һуғыш мәлендә сәсәниҙәр армияһының данлыҡлы атлылары булған. 

Был төркөмдәрҙең бөтәһелә эксплуататор (бойһондороусылар) класына ҡарай. Уларға ҡала кәсепселәре һәм крәҫтиәндәр, сауҙагәрҙәр бойһонған. 

Ҡайһы бер сығанаҡтар раҫлауынса, Арташире I заманында дүрт ҡатлам  була:

Ҡанбабаларға (асраван) бер нисә дәрәжә инә: иң юғарыла мобедтар, унан ҡанбаба - — судьялар (дадхвар) һәм башҡалар. Иң түбәнге урынды тылсымсылар биләй.  

Яҙыусылар ҡатламын (дибхеран) башлыса дәүләт чиновниктары тәшкил итә. Ләкин уға шулай уҡ төрлө һөнәр кешеләре: секретарҙар, дипломатик документ, хат тултырыусылар,  биографтар, табип, астролог һәм шағирҙар ҙа ҡарай.

Дүртенсе ҡатлам  — халыҡ, уға крәҫтиәндәр (вастриошан) һәм һөнәрселәр (хутухшан) ҡараған. Был ҡатламға шулай уҡ сауҙагәрҙәр, купецтар, һөнәрселәр, үҙ тауарын һатыусылар һәм башҡалар ингән.

Сәсәниҙәр Иранында ҡол биләү ҡоролошо була. Урта быуаттарҙа Иран феодал бәйләнешкә инә, был  V быуатта асыҡ күренә. 

[[Файл:Folio_from_a_Khamsa-c.jpg|мини|Баһрам V һинд принцессаһында ҡунаҡта. Низамиҙың "«Ете һылыу" » әҫәре буйынса XVI быуаттағы миниатюра.]]

* Папак, Сәсәндең улы, хватав Анахит ?—209, Истахар шаһы  209—220

* Шапур, Папактың улы, Истахр шаһы  209—220

* Арташир I Папакан, Папактың улы, Истахр шаһы  220—224, Ирандың бөйөк шаһаншаһы  224—239

* Шапур I, Арташир I Папакандың улы, Ирандың бөйөк шаһаншаһы 239—260, Иранда һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  260—274

* Ормизд I Арташир, Шапура I улы, Әрмәнстандың бөйөк шаһаншаһы  260—274, Иранда һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  274

* Хвармизд, Шапурҙың улы, Һиндостан, Сакастан һәм Тохаристан шаһы  276—291

* Баһрам I, Шапур I улы, Гилян шаһы260—262, Керман шаһы  262—274, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  274—276

* Баһрам II, Баһрам I улы, Һиндостан, Сакастан һәм Тохаристан шаһы 274—276, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  276—293

* Баһрам III, Баһрам II улы, Һиндостан, Сакастан һәм Тохаристан шаһы  291—293, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  293

* Атурфарнбаг, Мешан шаһы  282—293

* Нарсе, Шапур I улы, Һиндостан, Сакастан һәм Тохаристан шаһы  260—274, Әрмәнстандың бөйөк шаһы  274—293, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  293—302

* Ормизд II, Нарсехтың улы, Һиндостан, Сакастан һәм Тохаристан шаһы  293—302, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  302—309

* Шапур II, Хвармиздың улы II, Һиндостан, Сакастан һәм Тохаристан шаһы  302—309, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ  309—379

* Арташир II, Шапур II улы, Кушандың бөйөк шаһы  330—379, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 379—383

* Баһрам IV, Шапур II, Кушандың бөйөк шаһы  379—388, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 388—399

* Баһрам, Баһрам IV улы, Кушандың бөйөк шаһы  388—421

* Йәҙегәр II, Баһрам V улы, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 439—457

* Ормизд III, Йәҙегәр II улы, Кушандың бөйөк шаһы  421—457, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 457—459

* Пероз, Йәҙегәр II улы, Кушандың бөйөк улы  457—459, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 459—484

* Вачаган II, Йәҙегәр II улы, Албанияның шаһы  487—510

* Замасп, Пероз II улы, Әрмәнстандың бөйөк шаһы ?—496, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 496—498

* Нарсех, Замасптың улы, Әрмәнстандың бөйөк шаһы  496—?

* Сурхаб, Замасптың улы, Албанияның шаһы  496—?

* Баһрам Чубин (Сәсәни түгел), тәхет исеме Баһрам VI, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 590—591.

* Бистам, Хөсрәү I, улы, Адурбадагандың шаһы  590—596

* Хөсрәү II, Ормизд IV улы, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 590—628

* Кавад II, Хөсрәү II улы, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 628

* Борандохт, Хөсрәү II ҡыҙы, Иран һәм унан ситтә бөйөк батшабикә  629—630

* Азармедохт, Хөсрәү II ҡыҙы, Иран һәм унан ситтә бөйөк батшабикә  630—631

* Фаррухзад Хөсрәү, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 631—632

* Йәҙегәр III, Шәһрийәрҙең улы, Хөсрәү II улы, Иран һәм унан ситтә бөйөк шаһиншаһ 632—651

* [[Аммиан Марцеллин]]. ТарихыИстория. СПб., 1996.

* КитапПехлевийская "илаһи«Божественная комедия"»: "Вираз«Книга ғәҙеллеко тураһындаправедном китап"Виразе» (Арда Вираз намаг Арда) һәми башҡадругие текстартексты. М., 2001.

* Фавст БузандтыңБузанд. ӘрмәнстанИстория ТарихынАрмении ФавстосФавстоса БузандтыңБузанда / Пер. әрс менәнарм. Геворгян М. А. М Геворгяна. ЕЕр., 1953.

* ДашковаДашков С. Б. "Батшалар батшаһы«Цари царей — СасанидаСасаниды. Иран III—VII бб вв. легендаларв легендах, тарихи хроникаисторических тикшеренеүхрониках һәми хәҙергесовременных заман"исследованиях». М., 2008. ISBN 978-5-91660-001-8

* Дмитриев аВ. вА. "Һыбайлы.«Всадники в сверкающийсверкающей броня"броне»: тарихыВоенное һәмдело хәрбисасанидского эштәрИрана сасанидтари римистория Иранримско-фарсыперсидских һуғышывойн. СПб., 2008.

* КөнсығышИстория ТарихыВостока. 2Т. т2. УртаВосток в быуатсредние көнсығышвека. М., 2000.

* Bury J.B. of The battledate of the datebattle of Singara J. Bury // Zeitschrieft Byzantinische Zeitschrieft. 1896. Bd. 5. Hft. 2.

* HistoryCambridge history of Iran Cambridge. Vol. 3 (1). The Seleucid, and Parthian periodsand Sasanian periods / Ed. By E. By Yarshater. Cambridge; L.; N.-Y.; New Rochelle; Melbourne; Sydney, 1983.

* A.[[Кристенсен, Артур|Christensen SassanidesA.]] lesL’Iran sous Lles IranSassanides. Copenhague, 1944.

* Frye R.N. The History of Iran N. R. Ancient FryeIran. München, 1984.

* F. Paterson Sassanids W.F. The Sassanids // SocietyThe Journal of the JournalSociety of The Archer-Antiquaries. 1969. Vol. 12.

* Seeck O. Seeck Sapor (II) // [[Pauly’s Real-Encyclopädie ' s Pauly'-der Altertumswissenschaft classischen EncyclopädieAltertumswissenschaft]]. 2 Reihe. 2. Hbd 2. 1920.

* Sykes P. Sykes A history of Persia. Vol. 1. L., 1921.

* SocietyTafazzoli A. Tafazzoli Sasanian society: Warriors, scribes, dehqāns. N.-Y., 2000.