Плутарх: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
39 юл:
«Моралиялар»ға, диалогик формала яҙылған популяр хеҙмәттәре менән бер рәттән, тағы ла стилистик яҡтан фәнни трактаттарға яҡын торған башҡа эштәре лә ингән. Шулай, «Ай түңәрәгендәге төҫ тураһында» тигән трактаты ул дәүерҙә популяр булған төрлө астрономик идеяларҙы сағылдырған; в конце трактата Плутарх трактат аҙағында Платон Академияһында (Халкидондан килгән Ксенократ) ҡабул ителгән Ай иблистәр иле тигән теорияға мөрәжәғәт иткән.
Плутарх шулай уҡ хайуандар психологияһы менән дә ҡыҙыҡһынған («Хайуандарҙың зирәклеге тураһында»).
Плутарх тәрән динселлек менән айырылып торған һәм әхлаҡ һағында тороусы традицион мәжүси динен таныған. Был темаға ул күп һанлы әҫәрҙәрен, шул иҫәптән Дельфылағы оракул Аполлонға ҡағылышлы «пифий» диалогтарын («Дельфылағы "Е" тураһында», «Пифия бүтән шиғыр менән шелтәләмәүе хаҡында», «Оракулдарҙың түбәнселеге хаҡында»), «Ни өсөн хоҙай әжер ҡайтарыуҙы оҙаҡҡа һуҙа» диалогын һ.б. бағышлаған. «Исид һәм Осирис хаҡында» трактатында Плутарх Осирис мистерияларының һәм боронғо мысыр мифологияһының төрлө-төрлө синкретик һәм аллегорик интерпретацияларын бәйән иткән.
Плутархтың боронғолоҡ менән ҡыҙыҡһыныуын уның грек-рим донъяһында урын алған төрлө ғөрөф-ғәҙәттәрҙең әһәмиәтен һәм килеп сығышын (культ мәсьәләләренә күп урын бүленгән) асыусы «Грек мәсьәләләре» ({{Lang-grc|Αἴτια Ἑλληνικά}}, {{lang-lat|Quaestiones Graecae}}) һәм «Рим мәсьәләләре» ({{Lang-grc|Αἴτια Ῥωμαϊκά}}, {{lang-lat|Quaestiones Romanae}}) әҫәрҙәре күрһәтә. Плутархтың Биографияларында күренгән көләмәстәргә (анекдоты) һәүәҫлеге лакедемон ҡанатлы һүҙҙәр йыйынтығында сағылған. Хәҙерге көндә лә популяр булған 9 китаптан торған «Табын әңгәмәләре»ндә грек әҙәбиәтендә традицияға әйләнгән симпосия (мәжлес) формаһы яҙыусыға күп төрлө тормошсан һәм фәнни темаларҙы күтәрергә (абруйлы сығанаҡтарҙағы күп һанлы цитаталарға таянып) һәм тикшерергә мөмкинлек бирә.
[[Файл:Plutarchus_-_Moralia._De_placitis_philosophorum,_1531_-_3020537.tif|мини|Псевдо-Плутарх. De placitis philosophorum. Латин тәржемәһе (Базель, 1531)]]
Плутархтың «Моралиялар»ына традиция булараҡ боронғо замандарҙан бирле уныҡы тип иҫәпләнгән башҡа билдәһеҙ һәм уның исеме аҫтында киң танылыу алған авторҙарҙың әҫәрҙәре лә индерелгән. Шулар араһында иң мөһимдәре — «Музыка тураһында» (беҙгә дөйөм антик музыка тураһында белем бирерлек иң төп сығанаҡ) һәм «Балаларҙы тәрбиәләү тураһында» трактаттары ([[Яңырыу]] эпохаһында уҡ күп телдәргә тәржемә ителгән һәм XIX б. башына саҡлы төп нөсхәгә тап килгән (аутентик) әҫәр) бар. Төп нөхсәгә тап килмәгән (неаутентичный) әҫәрҙәргә ҡарата хәҙерге заман ғалимдары шартлы рәүештә Псевдо-Плутарх исемен ҡулланалар. Шулар араһында — фаразланғанса б.э. яҡынса II быуатында йәшәгән билдәһнеҙ авторҙың «Кесе сағыштырмаса тормош юлын яҙыу» (икенсе атамаһы — «Параллель грек һәм рим тарихтары йыйылмаһы») һәм «Йылғалар тураһында» әҫәрҙәрен әйтер кәрәк; был әҫәрҙәр антик мифология һәм тарих буйынса күп мәғлүмәткә бай күренһә лә, фәндә раҫлап ҡабул ителгәнсә, тулыһынса уйлап сығарылған. «Батшалар һәм полководецтар апофегмалары» ҡанатлы һүҙҙәр йыйынтығы ла төп нөсхә түгел. Телгә алынғандарҙан тыш, Плутарх исеме аҫтында уныҡы булмаған (күпселек осраҡта, аноним) күп кенә әҫәрҙәр һаҡланған.
=== Сағыштырмаса тормош юлдарын яҙыу ===
Плутарх үҙенең әҙәбиәттәге даны өсөн эклектик фәлсәфәүи фекер йөрөтөүҙәре, этика мәсьәләләренә бағышланған әҫәрҙәре менән түгел, ә тормош юлдарын яҙыуы (быларҙың, әйтер кәрәк, этикаға туранан-тура мөнәсәбәте бар) менән бурыслы. Плутарх үҙенең маҡсаттарын Эмилий Павелдың (Aemilius Paulus) тормош юлының инеш өлөшөндә билдәләп ҡуя: боронғо осорҙоң бөйөк кешеләре менән аралашыу үҙ эсенә тәрбиә мәсьәләләрен индерә, әгәр ҙә бәйән ителгән тормош юлдарының барыһы ла ҡыҙыҡһындырырлыҡ булмаған осраҡта, кире өлгө лә үҙенсә ҡиммәт, ул ғибрәт итерлек тәьҫир итә, айбандыра һәм дөрөҫ йәшәү өлгөһөн һайлау тураһында уйландыра, фәһем бирә. Плутарх үҙенең биографияларында этика өлкәһендә, кешенең һәр хәрәкәте яҡшылыҡ (благодетель) тыуҙыра, һәм шуның өсөн кеше эшмәкәрлеге хәл иткес әһәмиәткә эйә, тип раҫлаусы перипатетиктар тәғлимәтенә эйәрә. Плутарх, сиратлап тыуыуы, йәшлеге, холҡо, эшмәкәрлеге, вафат булыуы тураһында — перипатетик биографиялар схемаһына эйәреп яҙа. Плутарх үҙен бер урында ла факттарҙы тәнҡитләп тикшереүсе тарихсы итеп күрһәтмәй. Доступный ему огромный исторический материал используется очень свободно («пишем биографию, а не историю»). Прежде всего Плутарху нужен психологический портрет человека; чтобы зримо его представить, он охотно привлекает сведения из частной жизни изображаемых лиц, анекдоты и остроумные изречения. В текст включены многочисленные моральные рассуждения, разнообразные цитаты поэтов. Так родились к
яһында (Халкидондан килгән Ксенократ) ҡабул ителгән Ай иблистәр иле тигән теорияға мөрәжәғәт иткән.
Плутарх шулай уҡ хайуандар психологияһы менән дә ҡыҙыҡһынған («Хайуандарҙың зирәклеге тураһында»).
| |||