Бөйөк Себер Боҙ походы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
59 юл:
Илдә үҙгәртеү осоро башланыу менән әүҙем ижтимағи хәрәкәт барлыҡҡа килә, хәтирәләрҙе баҫтырып сығаралар.
 
Башҡорт милли хәрәкәте бик ҡатмарлы юл үткән. [[1918 йылдыңйыл]]дың май аҙағында, Чехословак корпусы Силәбене[[Силәбе|Силәбе]]не алғандан һуң, Башҡорт хөкүмәте үҙенең эшмәкәрлеген бында дауам итә. Июнь айында Башҡорт хәрби шураһы булдырыла һәм ул Башҡорт ғәскәрен ойоштороу эштәрен башлай. 1918 йылдың көҙөндә 3-сө Башҡорт полкы ([[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Ғ. Таған]] етәкселегендә) полковник Каппель частары менән ҡыҙылдарға ҡаршы ҡаты һуғыштарҙа ҡатнаша. 1919 йылдың башында З. Вәлиди башҡорт ғәскәрҙәрен бер ергә туплай башлай. 18 февралдә Башҡорт хөкүмәте һәм ғәскәрҙәре Совет власы яғына күсә, ә Ғ. Тағандың полкы күсеп өлгөрмәй, Колчак полкты таратырға ҡуша. Полк бойороҡҡа буйһонмай, ҡаршылыҡ күрһәтеп ҡарай. Полктың мөлкәте тартып алына. Колчак армияһының төрлө частарында 2000 тирәһе башҡорт иҫәпләнгән.
Б. Б. Филимоновтың «Адмирал Колчактың Аҡ армияһы» исемле монографияһында Байкал аръяғына барып еткән Аҡ армия составында (4-се Өфө уҡсылар, 8-се Кама уҡсылар полктарында һәм Айырым Кама атлы дивизионында) башҡорт яугирҙарының күп булыуын билдәләй. Башҡорт яугирҙары түҙемлелеге, ҡаһарманлығы яғынан да, тәртип яғынан да айырылып торған.
 
Ғәлимйән Тағандың «Башҡорттар Байкал аръяғында» исемле рус телендә яҙылған хеҙмәте күп һорауҙар тыуҙыра, әммә ул башҡорттарҙың аҡтар армияһы менән Бөйөк Себер Боҙ походында кисергәндәренә бер ни тиклем асыҡлыҡ индерә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, 4-5 мең км үткән юл михнәттәре тураһында бик һаран яҙылған.
 
Башҡорт халҡының киләсәге буйынса Вәлиди менән ҡырҡа риза булмаған [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ҡорбанғәлиев]] Чита ҡалаһында башҡорт яугирҙарын бер формированиеға туплау өсөн күп көс һала.
Башҡорт халҡының киләсәге буйынса Вәлиди менән ҡырҡа риза булмаған [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ҡорбанғәлиев]] Чита ҡалаһында башҡорт яугирҙарын бер формированиеға туплау өсөн күп көс һала. 1920 йылдың 14 июнендә Читала башҡорт делегаттарының кәңәшмәһе уҙғарыла. Кәңәшмәгә тиклем Ҡорбанғәлиев менән Таған атаман Семенов менән һөйләшеп, башҡорттарҙы уның ғәскәрендә бер урында туплауға ризалыҡ алалар. Ултырышта ҡатнашыусы башҡорттар Рәсәй Көнсығыш сиктәрендәге Хәрби-Милли идаралығын булдырыуға өлгәшәләр. Уның рәйесе итеп М. Ҡорбанғәлиев һайлана. Ултырыштың протоколынан күренеүенсә, башҡорттар край власын барлыҡ көстәре менән яҡлаясаҡтары һәм Алыҫ Көнсығыш армияһының һәм Рәсәй Көнсығыш Сиктәрендәге башҡорттарҙы казак ғәскәрҙәре рәтенә индереү, уларға Ырымбур казак ғәскәренә бирелгән хоҡуҡтар һәм бурыстар биреү тураһында үтенәләр. Бер тауыштан мосолман туғанлығының үҙәк Идаралығының рәйесе итеп Алыҫ Көнсығыш армияһы муллаһы Сәлимгәрәев, уның иптәше — поручик Тағанов, сәркәтибе — штаб-ротмистр Шәфиғуллин, ҡаҙнасы — гарнизон муллаһы Солтанов һәм совет ағзалары итеп — Шәмғулов мулла, Зәкир Ишмөхәммәтов, Сабирхузин мулла, Өфө дивизияһы муллаһы Ғиләзитдинов һәм подполковник Асланов һайлана. Ошо уҡ ултырышта Бөтә ҡораллы көстәре баш командующийы атаман Семеновты Мосолман туғанлығының почетлы рәйесе һәм Алыҫ Көнсығыш армияһының командующийы генерал-лейтенант Лохвицкийҙы почетлы ағза итеп һайлайҙар. Башҡорт ғәскәренең почетлы казактары (Ил ағаһы) итеп 11 оло дәрәжәле офицер тәҡдим ителә. Әммә атаман Семеновтың ризалығы хәлде яҡшы яҡҡа үҙгәртә алмай. Башҡорттарҙы частарҙан бирмәйҙәр. Ҡорбанғәлиев ебәргән вәкилдәрҙе урыҫ офицерҙары мыҫҡыллай, хатта туҡмай. Башҡа төрлө вәхшилектәр ҙә күҙәтелә. Башҡорттарҙың берләшеүенә ҙур ҡаршылыҡ тыуа. Шул уҡ ваҡытта идаралыҡтың штабы начальнигы вазифаһына генералдар үҙ кешеләрен тәҡдим итәләр. Әммә Хәрби — Милли идаралыҡтың рәйесе ваҡытлыса вазифа башҡарыусыһы итеп Тағановты тәғәйенләй. Ошо уҡ ваҡытта армияла хәлдәр ҡатмарлаша. 1920 йылда Себер һәм Алыҫ Көнсығыш совет власы контроле аҫтында була, атаман Семеновтың ғәскәрҙәренең төп көстәре ҡышҡа табан тар-мар ителә. Аҡтар хәрәкәте тулыһынса еңелеүгә дусар була.
 
Башҡорт халҡының киләсәге буйынса Вәлиди менән ҡырҡа риза булмаған [[Ҡорбанғәлиев1920 Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|М. Ҡорбанғәлиевйыл]] Чита ҡалаһында башҡорт яугирҙарын бер формированиеға туплау өсөн күп көс һала. 1920 йылдыңдың 14 июнендә Читала башҡорт делегаттарының кәңәшмәһе уҙғарыла. Кәңәшмәгә тиклем Ҡорбанғәлиев менәнһәм Таған атаман Семенов менән һөйләшеп, башҡорттарҙы уның ғәскәрендә бер урында туплауға ризалыҡ алалар. Ултырышта ҡатнашыусы башҡорттар Рәсәй Көнсығыш сиктәрендәге Хәрби-Милли идаралығын булдырыуға өлгәшәләр. Уның рәйесе итеп М. Ҡорбанғәлиев һайлана. Ултырыштың протоколынан күренеүенсә, башҡорттар край власын барлыҡ көстәре менән яҡлаясаҡтары һәм Алыҫ Көнсығыш армияһының һәм Рәсәй Көнсығыш Сиктәрендәге башҡорттарҙы казак ғәскәрҙәре рәтенә индереү, уларға Ырымбур казак ғәскәренә бирелгән хоҡуҡтар һәм бурыстар биреү тураһында үтенәләр. Бер тауыштан мосолман туғанлығының үҙәк Идаралығының рәйесе итеп Алыҫ Көнсығыш армияһы муллаһы Сәлимгәрәев, уның иптәше — поручик Тағанов, сәркәтибе — штаб-ротмистр Шәфиғуллин, ҡаҙнасы — гарнизон муллаһы Солтанов һәм совет ағзалары итеп — Шәмғулов мулла, Зәкир Ишмөхәммәтов, Сабирхузин мулла, Өфө дивизияһы муллаһы Ғиләзитдинов һәм подполковник Асланов һайлана. Ошо уҡ ултырышта Бөтә ҡораллы көстәре баш командующийы атаман Семеновты Мосолман туғанлығының почетлы рәйесе һәм Алыҫ Көнсығыш армияһының командующийы генерал-лейтенант Лохвицкийҙы почетлы ағза итеп һайлайҙар. Башҡорт ғәскәренең почетлы казактары (Ил ағаһы) итеп 11 оло дәрәжәле офицер тәҡдим ителә. Әммә атаман Семеновтың ризалығы хәлде яҡшы яҡҡа үҙгәртә алмай. Башҡорттарҙы частарҙан бирмәйҙәр. Ҡорбанғәлиев ебәргән вәкилдәрҙе урыҫ офицерҙары мыҫҡыллай, хатта туҡмай. Башҡа төрлө вәхшилектәр ҙә күҙәтелә. Башҡорттарҙың берләшеүенә ҙур ҡаршылыҡ тыуа. Шул уҡ ваҡытта идаралыҡтың штабы начальнигы вазифаһына генералдар үҙ кешеләрен тәҡдим итәләр. Әммә Хәрби — Милли идаралыҡтың рәйесе ваҡытлыса вазифа башҡарыусыһы итеп Тағановты тәғәйенләй. Ошо уҡ ваҡытта армияла хәлдәр ҡатмарлаша. 1920 йылда Себер һәм Алыҫ Көнсығыш совет власы контроле аҫтында була, атаман Семеновтың ғәскәрҙәренең төп көстәре ҡышҡа табан тар-мар ителә. Аҡтар хәрәкәте тулыһынса еңелеүгә дусар була.
1920 йылдың 14 ноябрендә, ойошторолоуынан 5 ай үтеүгә, Хәрби — Милли идаралығы рәйесе Ҡорбанғәлиев идаралыҡтың ғәмәлдәрен туҡтатып тороу тураһында бойороҡ сығара (21 һанлы приказ, 1920 йылдың 14 ноябре, Манчжурия ҡалаһы).
 
Башҡорттарҙы частарҙан бирмәйҙәр. Ҡорбанғәлиев ебәргән вәкилдәрҙе урыҫ офицерҙары мыҫҡыллай, хатта туҡмай. Башҡа төрлө вәхшилектәр ҙә күҙәтелә. Башҡорттарҙың берләшеүенә ҙур ҡаршылыҡ тыуа. Шул уҡ ваҡытта идаралыҡтың штабы начальнигы вазифаһына генералдар үҙ кешеләрен тәҡдим итәләр. Әммә Хәрби — Милли идаралыҡтың рәйесе ваҡытлыса вазифа башҡарыусыһы итеп Тағановты тәғәйенләй. Ошо уҡ ваҡытта армияла хәлдәр ҡатмарлаша. 1920 йылда [[Себер]] һәм Алыҫ Көнсығыш совет власы контроле аҫтында була, атаман Семеновтың ғәскәрҙәренең төп көстәре ҡышҡа табан тар-мар ителә. Аҡтар хәрәкәте тулыһынса еңелеүгә дусар була.
 
1920 йылдың 14 ноябрендә, ойошторолоуынан 5 ай үтеүгә, Хәрби — Милли идаралығы рәйесе Ҡорбанғәлиев идаралыҡтың ғәмәлдәрен туҡтатып тороу тураһында бойороҡ сығара (21 һанлы приказ, 1920 йылдың 14 ноябре, Манчжурия ҡалаһы).
Аҡ армияһының еңелеүенән һуң башҡорт хәрәкәте Алыҫ Көнсығышта юҡҡа сыға, башҡорттар төрлө яҡҡа тарҡала.