Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты: өлгөләр араһындағы айырма

{{Значения|ВосточныйКөнсығыш фронтфронты}}

Көнсығыш фронтының барлыҡҡа килеү тарихы урыҫ офицер ойошмаларының ихтилалдары һәм Чехословак корпусыныңкорпусы менән бер үк ваҡытта башланған сығышы һөҙөмтәһендә Волга буйында, Уралда, Дала крайы районында, Себерҙә һәм Алыҫ Көнсығышта совет власының ҡолатылыуы менән бәйле. [[1918 йылдыңйыл]]дың йәйендә, Чехословак корпусының сығышынан һуң, был йүнәлештә КОМУЧтың халыҡ армияһы һәм Ваҡытлы Себер хөкүмәтенең Себер армияһы, Ырымбур, Урал, Себер, Семиреченск, Байкал аръяғы, Амур, Енисей, Уссури казак ғәскәрҙәре, шулай уҡ төрлө ирекле отрядтар үҙаллы хәрәкәт итә.

21 июлдә Р. И. Гайда командованиеһы аҫтында урыҫ һәм чех частарын берләштергән? большевиктарға ҡаршы Көнсығыш фронты ойошторола<ref>{{Книга:Новиков П. А.: Гражданская война в Восточной Сибири|88}}</ref>.

Волга буйында ла, Себерҙә лә ҡалала йәшәүсе офицерҙар иҫәбенән частарҙы ойошторолғанойошторған саҡта офицер батальоны барлыҡҡа килә һәм ул аҙаҡтан частҡа әүерелгәнәүерелә. Әммә 1918 йылдың йәйе аҙағында ирекле туплау принципынапринцибына алышҡа мобилизация принцибы килә. Урыҫ армияһы йыш ҡына хатта кесе һәм урта командирҙар составында мохтажлыҡ кисерә, шуға күрә офицерҙар мобилизациянан һуң барыһы ла тиерлек командирҙар вазифаларын биләй.

1918 йылдың 15 авгусынан алып, Халыҡ армияһы һәм Чехословак корпусы часычасының хәрәкәтВолга иткән Поволжьелағыбуйындағы хәрби ғәмәлдәр алып барған урынурынын КОМУЧ тарафынан «ПоволжьеВолга буйы фронты» тип исемләнгәнисемләгән.

1918 йылдың 1 сентябренә аҡтарҙың Көнсығыш фронтында [[Ҡазан]] менән Вольск араһында Чечектың 15 мең яугирҙары булған (шул иҫәптән, 5 мең чех), Пермь йүнәлешендә — полковник Войцеховский командованиеһы араһындааҫтында 20 мең яугир (15 мең чех), Камала[[Кама|Кама]]ла 5-6 мең Ижевск-Воткин баш күтәреүселәре, көньяғында — 15 мең Ырымбур һәм Урал казактары. Бөтәһе 55 мең һалдат (шул иҫәптән 20 мең чех). Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 1 сентябрҙә генә большевиктарға ҡаршы ғәскәрҙәрғәскәрҙәрҙең барыһы 46-57, 5 мең яугирҙары булған (Кама — 22-26, 5 мең, Волга — 14-16 һәм Урал — Ырымбур йүнәлештәрендә— 10-15 мең).

1918 йылдың ноябренә тиклем бөтә аҡ гвардиясылар формированиелары Волга буйыбуйынан көнсығышыраҡ [[Өфө директорияһы|Өфө Директорияһы]] тәғәйенләгән Рәсәйҙең бөтә ҡоро ер һәм диңгеҙ көстәренең баш командующийы генерал В. Г. Болдыревҡа буйһонолар. 18 ноябрҙә 1918 йылдың 1418 ноябрендә Омскиға 14 ноябрҙә килгән һәм хөкүмәткә хәрби комиссар сифатында индерелгән, үҙ өҫтөнә бөтә ҡоро ер һәм диңгеҙ көстәре өҫтөнән юғары баш командованиеһын алған А. В. Колчак Рәсәйҙең Юғары хакимы итеп иғлан ителгәндән һуң, ғәскәрҙәрҙә ҙур ғына үҙгәртеп ҡоролоу үткәрелә.

1918 йылдың ноябрьноябрьайында аҡтарҙың бөтә Көнсығыш фронтында 43 мең штык һәм 4, 6 мең атлы ғәскәр була.

1918 йылдың ноябрендә Көнсығыш фронтында совет ғәскәрҙәренең һөжүме уңышлы дауам итә. Ноябрь уртаһында өлөшө 1-се һәм 5-се совет армиялары частары тарафынан [[Быҙаулыҡ (Ырымбур өлкәһе)|Быҙаулыҡ]], [[Боғорослан (Ырымбур өлкәһе)|Боғорослан]], [[Бәләбәй]] һәм [[Бөгөлмә (Татарстан)|Бөгөлмә]] баҫып алына. 2-я армия 3-сө армияның Махсус отряды һәм Волга флотилияһы менән берлектә ҡыйратып Ижевск-Воткин баш күтәреүселәрен ҡыйраттыҡыйрата (25 меңдән [[Кама]] аръяғына бары тик 5-6 меңгәмең генәкеше сығырғагенә форсатсыға табылаала). Флангтарҙа һуғышҡан 3-ясе һәм 4-ясе армиялар дошман яғынан ныҡышмалы ҡаршылыҡҡа тап булалар һәм алға бигүк үтә алманыларалмайҙар. Ҡыҙыл Армияһына генералГенерал -майор Р. Гайданың Ваҡытлы Себер хөкүмәтенең Екатеринбург ғәскәрҙәр төркөмөнөң аҡтар частары (22 мең штык һәм ҡылыс), генерал-лейтенант Н. С. ЛюповтыңЛютовтың 2-се Өфө корпусы (яҡынса 10 мең ҡылыс һәм штык), генерал-майор С. Н. Войцеховскийҙың Һамар төркөмөнәтөркөмө менән берләшкән (16 мең ҡылыс һәм штык), полковник А. С. Бакичтың Быҙаулыҡ районы ғәскәрҙәре (яҡынса 5 мең ҡылыс һәм штык), Урал казак частары (яҡынса 8 мең ҡылыс һәм штык) Ҡыҙыл Армияға ҡаршы тора. Генерал А. И. Дутов командованиеһы аҫтындағы төп көстәр (10 меңдән ашыу ҡылыс һәм штык) [[Аҡтүбә]] йүнәлешендә хәрәкәт итеп, [[Ырымбур]], [[Орск]] райондарында урынлашалар.

== Адмирал Колчактың Урыҫ армияһы составындасоставы ==

1918 йылдың декабрендә А. В. Колчак хәрби командованиеның радикаль үҙгәртеп ҡороуын ғәмәлгә ашырҙыашырf: оператив идара итеү өсөн адмирал Колчактың Юғары баш командующийы Ставкаһы булдырыла. 1918 йылдың 24 декабрендә фронттар Себер, Көнбайыш һәм [[Ырымбур айырым армияһы|Ырымбур айырым]] армияларына бүленәләр, Ставканың оператив буйһоноуында шулай уҡ Урал айырым армияһы була. Себер һәм Халыҡ армиялары юҡҡағәмәлдән сығарыла. Фронттар тағы ла бер аҙ ваҡыт Көнбайыш һәм Көньяҡ — Көнбайыш армиялары тип исемләнәләр, әммә берләшмәләрҙе үҙгәртеп ҡороуҙан һуң (декабрь-январҙә) Себер (командующийы генерал Р. Гайда) һәм Көнбайыш (командующийы генерал М. В. Ханжин) армияларын, Көньяҡ-Көнбайыш (Урал казак) армияһы һымаҡ, Юғары баш командующийына һәм уның штабына (начальнигы генерал Д. А. Лебедев, унан алда С. Н. Розанов) туранан-тура буйһоналарбуйһондоралар.

Ҡыш башланыуы менән төньяҡта барған хәрби ғәмәлдәрҙең Екатеринбург төркөмө (һуңынан Себер армияһы) төньяҡта алып барған хәрби ғәмәлдәрҙә 1918 йылдың 24 декабрендә Урыҫ армияһы Пермь ҡалаһын яулап ала. Ҡыҙылдар өсөн был алыш ҙур юғалтыуҙар менән бәйле була («Пермь фажиғәһе»), әммә үҙәк һәм көньяҡ участкаларҙа ҡыҙылдар Өфөнө (1918 йылдың 31 декабре) һәм Ырымбурҙы (1919 йылдың 22 ғинуары) алалар.

[[1919 йылдыңйыл]]дың яҙына Урыҫ армияһының Көнсығыш фронтының составы 400 мең кешегә тиклем арта (шул иҫәптән, фронтта 130—140 мең ҡылыс һәм штык; атамандар Г. М. Семенов һәм И. П. Калмыковта Забайкальела[[Байкал]] аръяғында — 20 мең , Б. В. Анненковта Семиречьела — 10 меңдән ашыу, барон Р. Ф. Унгернда ПрибайкальелаБайкал янында — 10 мең тирәһе кеше һәм 17 мең офицерыофицер була).

1919 йылдың март башында Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты көнбайышҡа табан һөжүмен башлай һәм байтаҡ оператив уңыштарға өлгәшә. Айырыуса Көнбайыш армияһы командующийы М. В. Ханжин уңыш ҡаҙана: 13 мартта аҡтар Өфөлә[[Өфө|Өфө]]лә була, ә һуңынан башҡа ҡайһы бер ҡалаларҙы ла алалар; Урыҫ армияһының алдынғы частары Волга алдына сығалар. 1919 йылдың апрель аҙағында Көнбайыш армияһындаармияһы һәм Көньяҡ төркөмөндә 45605 штык һәм ҡылысҡа 2486 офицер тура килә. Тотош алғанда, бөтә хәрбиҙәриҫәбенәнхәрбиҙәр офицерҙариҫәбенән алғанда, офицерҙарҙың өлөшө 5 проценттпроцент ҡына тәшкил иткән. Армия сафтары аша барыһы 35 — 40 мең офицер үтә. Офицер званиеһын Урыҫ армияһының Баш штабы биргән. Урыҫ армияһының Көнсығыш фронты командующийҙары капитан чинына тиклем бирәдәрәжә күтәрә алғандар.

1919 йылдың14йылдың 14 һәм 22 июлендәге бойороҡтарға ярашлы аҡтаҙың көнсығыш фронты өс айырылмаған армияларға бүленә — А. Н. Пепеляев командованиеһы аҫтында 1-се, Н. А. Лохвицкий командованиеһы аҫтында 2-се (элекке Себер армияһынанармияһы) һәм К. В. сахаровСахаров командаованиеһыкомандованиеһы аҫтында 3-се (элекке Көнбайыш); Ставканың үҙенә П. А. Беловтың Көньяҡ айырым армияһы һәм Урал айырым армияһы, шулай уҡ Семипалатинск районындағы Дала төркөмө, генерал Ионовтың Семиречье ғәскәрҙәре һәм эске партизандарға ҡаршы һуғышҡан фронттар. Көнсығыш фронты армиялары корпустарға бүленәләр (1919 йылдың йәйендә үҙгәреүсән һанлы дивизиялар төркөмдәренә үҙгәртеләләр), дивизияларға (шулай уҡ ике полклы бригадалар) һәм берҙәм нумерациялы себерСебер һәм Урал ҡалалары исемле полктарға бүленәләр. Корпустарға штурм бригадалары бирелә (егерь батальондары), кадр бригадалары һәм башҡа частар бирелә.

1919 йылда Көнсығыш фронты составында яугирҙар һаны 500 меңгә етә. 1919 йылдың 1 июленә ҡарата ғәмәлдәге армияның һәм хәрби округтарыныңокругтарҙы максималь һаны 19,6 мең офицер һәм чиновникчиновниктан һәм 416,6 мең һалдаттан артмай. меңгә арта. Себер, Көнбайыш һәм көньяҡ армияларының фронт һыҙығында 94,5 мең штык, 22,5 мең ҡылыс, 8,8 мең ҡоралланмаған яугир иҫәпләнә. Техника составы: 1,4 мең пулеметтарпулемет, 325 орудиеларорудие, 3 бронеавтомобиль, яҡынса 10 бронепоезд һәм 15 самолет.

Июлдә Урал казактары разъезды ВСЮР ғәскәрҙәре менән осраша. Кавказ армияһы командующийы генерал Врангель һәм уның штабыштабының начальнигы генерал Юзефович деникинғаДеникинға Екатеринослав — Царицын рубежында нығынырға , Харьков тирәһендә 3 — 4 кавалерия корпусын ҡыҙылдарҙың тылындаМәскәүМәскәү йүнәлешендәге йүнәлешендәтылында хәрәкәт итеү өсөн һәм көнсығышта Урал армияһы менән берләшергә, Әстерхәнде[[Әстерхан|Әстерхан]]ды баҫып алырға, [[Каспий]] флотилияһына Волгаға инергә мөмкинлек бирергә тәҡдим итәләр. Әммә был килеп сыҡмай һәм, Өфөнө алғандан һуң, ҡыҙылдарҙың Көнсығыш фронты уңышты үҫтерә һәм сентябрҙә Төркөстан менән ил үҙәгенең бәйләнешен тергеҙә.

Тиҙҙән ғәскәрҙәрғәскәрҙәрu` етәкселегеетәкселеr юғары командующий — хәрби министры генерал М. К. Дитерихсҡа күсә. Златоуст районында, Силәбе аҫтында һәм Тоболда эре ғәскәри операциялар үткәргәндән[[1920 һуңйыл]]дың 1919кышында йылдың октябрьКөнсығыш башындаармия8s Ставка ғәмәлдәнсигенгән сығарыласаҡта 2-се һәм ғәскәрҙәр3-се менәнармияларының идараҡалдыҡтары Читаға барып сығалар. Щеглов тайгаһында4ы ваҡиғаларға итеүтиклем туранан2-турасе фронтһәм командующийы3-се штабыармияларҙың ашадөйөм һаны һәм шулай уҡ ҡасаҡтарҙың һаны 100-120 мең кеше тәшкил атҡарылаитә. КөньяҡУрыҫ айырымармияһы армияһыныңКрасноярскийҙы ҡалдыҡтарыҡалдырғанынан ҡабаттанһуң булдырылғанкөнсығышҡа Ырымбур (командующийыяҡынса генерал25 Амең кеше генә китә. И. Дутов) армияһына индереләДөйөм һаны күпкә ҙурыраҡ булыуына ҡарамаҫтан, Иркутск тирәһендә армияла 5 −6 мең яугир ғына иҫәптә бул. ЫрымбурБайкал армияһыаша 26 мең кеше үтеүгә ҡарамаҫтан, Читаға тик 15 мең кеше Төркөстанғабарып сигенәетә.

* В. И. Оберюхтин, вридвазифа башҡарыусы (1919 йылдың 9-11 декабре);