Көнсығыш фронтының контрһөжүме: өлгөләр араһындағы айырма

|место = [[Удмуртия|Удмуртия]], [[Татарстан]], [[Башҡортостан]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]] һәм [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур өлкәләренең]] хәҙерге территорияһы

|причина = [[Урыҫ армияһының яҙғы һөжүме (1919)|Урыҫ армияһының һөжүме]]

'''Көнсығыш фронтының контрһөжүме''' —1919 йылдың яҙын — йәйендәге [[РККА-ның Көнсығыш фронты|РККА-ның Көнсығыш фронтының]]ның Урыҫ армияһының Көнсығыш фронтына ҡаршы масштаблы һөжүме.

Ҡазанда үткән кәңәшмәнән һуң, 10 апрелдә, Көнсығыш фронты Реввоенсоветының директиваһы сыға. Директиваға ярашлы Көньяҡ төркөмгә Бутулук — Сорочинск — Михайлов районында бөтә көстө йыйып? 5-се армияны ҡыҫырыҡлауын дауам иткән дошман көстәрен көньяҡтан төньяҡҡа ҡарай бер удар менән ҡыйратырға кәрәк була. Артабан 5-се армияһы частарының [[Быҙаулыҡ|Быҙаулыҡ]] һәм [[Боғорослан|Боғорослан]] йүнәлешендәге дауам иткән сигенеүен туҡтатырға кәрәклегенә күрһәтелә ине, әммә төп удар өсөн тәғәйенләнгән көстәр менән түгел, ә Һамарҙа формалашҡан частар ярҙамында. Ошо директива менән бер үк ваҡытта 2-се армия командармы В. И, Шорин дөйөм етәкселегендә Төньяҡ армиялар төркөмө булдырыла (2-се һә 3-се армияларҙы берләштерә): уның алдында генерал Гайда армияһын ҡыйратыу бурысы ҡуйыла. Армия төркөмдәре араһындағы сикләүсе һыҙыҡ [[Бөрө]], Чистополь һәм [[Кама|Кама]] инеше аша үткәрелгән була.

Фрунзе удар төркөмөн [[Быҙаулыҡ|Быҙаулыҡ]] районында тупларға һәм дошмандың һул флангына һөжүм итергә була. Ошо ваҡыт эсендә 5-се армия аҡтарҙың хәрәкәтен Боғоросланда туҡтатырға тейеш була, сөнки дошмандың тере көстәрен ҡыйратыу барлыҡ башҡа мәьәләләрҙе лә сисүгә булышлыҡ итер ине.

Дөйөм хәлдең торошон иҫтә тотоп, фронт командованиеһы [[Волга|Волга]]ны фронталь ышыҡлау өсөн алдан Фрунзе өсөн тәғәйенләнгән резервтарҙың бер өлөшөн йүнәлтә. Шул уҡ ваҡытта аҡтар фронты уң яҡтан һикелтәлр формаһын ала, был һикәлтәләр үҙ-ара бәйле булмай. Килеп сыҡҡан ситуацияла Фрунзе һикәлтәләрҙе айырым ҡыйратырға ҡарар итә. Төп удар көсө Төркөстан армияһы исемен ала.

19 апрелдә Фрунзе ошонда план ҡора: юллап түбәндәге ҡарар ителде: 1-се армия, һөжүмгә күсеп, дошмандың VI корпусын тотҡарларға тейеш була, был ваҡытта Төркөстан армияһы уң яҡтан 5-се армия менән берлектә дошманды ҡыйратырға һәм уның Боғорослан төркөмөн (III корпус) төньяҡҡа алып ташларға һәм уның Бәләбәй менән бәйләнешен киҫергә тейеш. төркөстан армияһының атлы ғәскәре III һәм IV корпустары араһында разведка алып бара, 1-се армия менән бәйләнеш тота һәм аҡтарҙың III корпусының тылдарына һөжүм яһай. 5-се армия [[Боғорослан|Боғорослан]]ды яулап алыу өсөн дошманды фронттан атакалай.

Шул ваҡытта аҡтар һөжүмен дауам итә. Генерал Белов [[Ырымбур|Ырымбурға]]ға бер нисә уңышһыҙ һөжүмдән һуң фронттан үҙенең резервын —генерал Бакичтың IV корпусын индерергә була. Был корпус Иманғол ауылын эргәһендәге Салмыш йылғаһы аша сығып, Ырымбурҙы төньяҡтан баҫып алыуға һәм уңыш йылмайған саҡта Яңы-Сергиевск яғына алға китеп V һәм VI корпустары менән берлектә ҡыҙылдарҙың 1-се армияһын ҡамауға алыу менән тамамланыуға булышлыҡ итә. Әммә Гай яңынан төркөмдәргә бүленергә өлгөрә һәм 22 — 25 апрелендәге өс көн дауамындағы алышта Белов төркөмөн ҡыйрата, уның ике дивизияһын тулыһынса тиерлек юҡҡа сығара, өҫтәүенә ҡыҙылдар яғына IV корпусының ҡалдыҡтары ла күсә. Һөҙөмтәлә Бәләбәйгә һөжүм иткән Ханжин армияһының тыл коммуникациялары асыла. Ҡыҙылдарҙың 1-се армияһы оператив иреклек ала. .

28 апрелдә Боғоросландан көньяҡ-көнсығышыраҡ ҡыҙылдар тарафынан аҡтарҙың 11-се һәм 6-сы пехота дивизиялары тулыһынса тар-мар ителә. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, ҙур арауыҡтар булыу сәбәпле аҡтарҙың II корпусы һөжүмен дауам итә һәм 27 апрелдә Сергиевскиҙы яулап ала.

Дошман көстәренә удар төркөмдөң маневры тиҙ арала тәьҫир итһен өсөн, Көнсығыш фронтының командованиеһы Төркөстан армияһының [[Сембер]] һәм [[Һамар]] йүнәлештәрендәге [[Бөгөлмә|Бөгөлмә]]гә һәм 5-се армияһының уң флангын — Шалашниково стансаһына төбәп, һөжүм үҙәген алыштырырға ҡарар итә. Шулай итеп, Көньяҡ төркөмөнөң удар часы фронты төньяҡ-көнсығыш йүнәлешенән төньяҡ-көнбайышҡа үҙгәртелә. 4 майҙа 5-се армия частары Боғоросланды яулап алалар. 5 майҙа аҡтар Сергиевскиҙы ташлап китә һәм Бөгөлмәгә сигенә. 4 майҙа аҡтар Чистополде ҡалдыралар һәм көнсығышҡа табан сигенә башлайҙар, әммә 2-се армия участкаһында Гайданың Себер армияһы ҡыҙылдарҙың 28-се — уҡсылар дивизияһын ҡыҫырыҡлап, Вятка йылғаһы аръяғына сығырға мәжбүр итә.

17 майҙа Самойло 5-се армияның тп көстәренең төньяҡҡа киҫкен боролоуын билдәләгән яңы директива бирә; шул уҡ ваҡытта һөжүмгә 2-се һәм 3-се армиялар күсергә тейеш була. Әммә [[Бәләбәй]] районындағы ҡаршылыҡ төйөнө әле юҡҡа сығарылмаған булыу сәбәпле, Фрунзе ҡарамағына 5-се армия составынан 25-се һәм 2-се уҡсылар дивизиялары бирелә. 25-се дивизия алдына Бәләбәйҙе төньяҡтан урап алыу бурысы ҡуйыла, 1-се һәм Төркөстан армиялары Фрунзе планы буйынса эш итәләр. Аҡтар уратып алыу хәүефенән ҡасып, 17 майҙа Бәләбәйҙе ташлап сығалар һәм тәртипһеҙ рәүештә [[Ағиҙел]] аръяғына Өфөгә табан сигенәләр. Самойло дошмандың ҡыйратылыу масштабтарын дөрөҫ баһаламай һәм Көнсығыш төркөмө армияларының аҡтарҙы эҙәрләүен туҡтата. Фрунзе был ҡарар менән риза булмай һәм 19 майҙа Самойло эҙәрлекләү тураһында директива сығара.

Бәләбәй операцияһының уңышлы тамамланыуы ҡыҙыл армияларының Көньяҡ төркөмөнә яңы һулыш бирә һәм [[Ырымбур]] һәм [[Урал]] өлкәләрендә һуғышҡан ғәскәрҙәрен көсәйтергә мөмкинселекмөмкинлек бирә.

25 майҙа ҡыҙыл ғәскәрҙәренең Көньяҡ төркөмө 28 майҙан башлап дөйөм һөжүмгә күсеү тураһында бойороҡ ала. Ошо тотҡарлау аҡтарға көс йыйырға мөмкинселекмөмкинлек бирә. 28 майҙа аҡтарҙың удар төркөмө Ағиҙел йылғаһы аша сыға, әммә 29 майҙа ҡыҙылдарҙың 5-се армияһы тарафынан ҡыйратыла. Командование директиваларын үтәп, 5-се армия 30 майҙа Ағиҙел йылғаһы аша сыға һәм [[ Бөрө]] ҡалаһын яулай һәм 2-се ҡыҙыл армияһы фронтының ваҡиғалар барышына йоғонто яһай.

5-се армияһының уңыштары аҡтарҙың сигенеүенә булышлыҡ итә һәм 2-се ҡыҙыл армияһы ҡыҫҡа ваҡыт эсендә Сарапулға һәм [[Ижевск|Ижевск]] заводына барып етергә мөмкинселекмөмкинлек ала.