Башҡорт теленең орфографияһы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) "{{Мөхәррирләү|Аҡҡашҡа|20 апрель 2017}} '''Башҡорт теленең орфографияһы''' — башҡор…" исемле яңы бит булдырылған |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
'''Башҡорт теленең орфографияһы''' — башҡорт теленең тарихи рәүештә барлыҡҡа килгән яҙыуҙа телмәрҙе биреү ысулының бер төрлөлөгөн билдәләүсе ҡағиҙәләр йыйылмаһы (системаһы); башҡорт теленең ҡағиҙәләр системаһын өйрәнеүсе һәм тикшереүсе тел ғилеме бүлеге.
19 юл:
Латин алфавиты нигеҙендәге башҡорт орфографияһы Яңы башҡорт алфавиты Комитеты тарафынан эшләнгән. 1930 йылда БАССР Үҙәк Башҡарма Комитеты (ЦИК) Президиумы фонетик һәм морфологик принциптар нигеҙенә ҡоролған башҡорт орфографияһы ҡағиҙәләрен ҡабул иткән.
1934 йылда «Башҡорт комплекслы фәнни-тикшеренеү институты» тел белгестәре әҙерләгән кириллица нигеҙендә эшләнгән орфография проекты баҫылған һәм Өфө ҡала конференцияһында тикшерелгән. Был орфографияла үҙҙәренең сығанаҡ әйтелешен көнбайыш европа һәм урыҫ теленән яңы үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы ҡаралған, халыҡ-ара (интернациональ) һүҙҙәрҙә О, У яҙылышы индерелгән, алфавиттан йомшаҡ Ж өнөн билдәләүҙә ҡулланылған хәреф алынған, башҡорт телендә ҡушма һүҙҙәр ялғауҙарын дөрөҫ яҙыу аныҡланған һ.б.
1936 һәм 1938 йылдарҙа БАССР Юғары Советы Президиумы Указы раҫлаған принциптар ентекләп өйрәнелгән.
1939 йылда кириллицаға күскәндән һуң БАССР Юғары Советы Президиумы Указы башҡорт теленең фонетикаһына һәм грамматик төҙөлөшөнә яҡын булған башҡорт орфографияһын раҫланған. 1950 йылда башҡорт әҙәби теле орфографияһының яңы редакцияһы раҫланған.
1981 йылда БАССР Юғары Советы Президиумы Указы менән башҡорт орфографияһының яңыртылған проекты ҡабул ителгән.
Орфографияны камиллаштырғанда, хәрефтәрҙең фонетик системаға тап килмәү проблемаһына; башҡорт теле диалекттарына хас тел билдәләрен һайлауға; сингармонизм закондарын үтәүгә: яҙыуҙа өндәрҙең комбинатор үҙгәрешенә, морфонологик күренештәргә бәйләнгән мәсьәләләр хәл ителгән <ref>[http://wiki02.ru/encyclopedia/morfonologiya/t/9094 Морфонология<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>:
* сиратлашҡан морфонемаларҙы Һүҙ структураһында берләштереүсе фонемаларҙың сиратлашыуы; һуҙынҡы морфонемаларҙың сиратлашыуы сингармонизм законы менән бәйләнгән; тартынҡыларҙың сиратлашыуы тамыр морфемаларҙың башында һәм аҙағында: [ҡ—м]: «ҡырын-мырын» (тигеҙ түгел, неровно) [ҡ]ырын-[м]ырын, [п—б]: «яп» (закрой) я[п] — «ябыу» (закрытие) я[б]ыу һ.б., шулай уҡ аффикстар башында һәм аҙағында күрһәтелгән: [д— ҙ]: «замандаш» (современник) заман[д]аш — «яуҙаш» (однополчанин) яу[ҙ1аш, [ҡ —к]: «ҡуйҙыҡ» (поставили) ҡуйҙы[ҡ] — «кейҙек» (надели) кейҙе[к]; күпселек сиратлашыуҙар ассимиляция һөҙөмтәһе булып тора;
*
*
▲* усечение основ, характеризующееся количественным и качественным изменением гласных: «халыҡ» (народ) ха[лыҡ] — «халҡым» (мой народ) ха[лҡ]ым, «алты» (шесть) ал[ты] — «алтмыш» (шестьдесят) ал[тм]ыш, «һары» (жёлтый) һа[ры] — «һарғылт» (желтоватый) һа[рғ]ылт и др., при редупликации — части первого слова: «туп-тулы» (абсолютно полный) ту[п]-ту[лы], «йоп-йомро» (очень круглый) йо[п]-йо[мро] и др.; а также утратой конечных [д], [т] в заимствованиях: «поезд» пое[зд] — «поезға» (поезду) пое[зғ]а, «власть» вла[ст’] — «власҡа» (власти) вла[сҡ]а и др., и [л], [н] — в местоимениях: «ул» (он) у[л] ~ «Уны» (его) у[н]ы, «мин» (я) ми[н] — «миңә» (мне) ми[ң]ә и др.;
*
▲* наращение морфем, представляющее собой появление на стыке морфем (асемантические — не имеющей количественного значения) фонемы: «икешәр» (по два) ике-[ш]-әр, «олоғай-» (стареть) оло-[ғ]-ай, «кеҫәһе» (его карман) кеҫә-[һ]-е, «әбей-һәбей» (старушки) әбей-[һ]әбей и др.;
▲* наложение фонем, наблюдающееся при сочетании одинаковых фонем, одна из которых опускается: «ҡапҡа артында» (за воротами) — ҡапҡ[а]ртында, «ҡара» (чёрный) и «ағас» (дерево) — «ҡарағас» (лиственница) ҡар[а]ғас, «артист» и -тар (показатель мн. ч.) — «артистар» (артисты) артис[т]ар и др.
Хәҙерге ваҡытта башҡорт теленең орфографияһы проблемалары менән Өфөлә урынлашҡан Рәсәй Фәндәр Академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәте институты шөғөлләнә.
== Башҡорт орфографияһының төп ҡағиҙәләре ==
Башҡорт теленең хәҙерге заман орфографияһы фонетик принципҡа нигеҙләнгән, шул уҡ ваҡытта традицион һәм график принциптар ҙа иҫәпкә алына.
*
* Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрен айырыуға,тексты ваҡлауға (синтаксик принцип) бәйле баш һәм юл хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу һ.б.;
*
* Һүҙҙең ижек структураһы үҙенсәлектәре менән бәйләнгән Һүҙ киҫәктәрен бер юлдан икенсеһенә күсереү ҡағиҙәләре: «баҡ-са-лар» (сады) һ.б.;
* График ҡыҫҡартыуҙар ҡағиҙәһе: Һүҙҙең тәүге хәрефтәренең төшөп ҡалыуын булдырмау, ҡыҫҡартылған хәрефтәр һаны 2-нән кәм булмаҫҡа тейеш, ҡыҫҡартыуҙы «й», «ъ», «ь» һ.б. хәрефтәре менән тамамлау мөмкин түгел: «киҫәксә» частица — «киҫ.» һ.б.
== Әҙәбиәт ==
| |||