Ер тетрәү: өлгөләр араһындағы айырма

Йылына бер миллионға яҡын көсһөҙ һәм бер нисә мең көслө крер тетрәү теркәлә. Көслө ер тетрәүҙәтетрәүҙәр етди емеректәргәемереклектәргә алып килә. Ер аҫтында ундарса километр тәрәнлектә ятҡан [[тау тоҡомдары]] күсенәкүсә башлай. Был күренеш [[мантия]]ның өҫкө өлөшөн төҙөгән плиталарҙың үҙ-ара тотшҡантоташҡан йөйөндә булыусан. Плиталар һәр ваҡыт хәрәкәттә. ПлиталарПлиталарҙың ҡырҙары тейгән урында ер тетрәү барлыҡҡа килә. Иң көслө тирбәлеш булған урынды ер тетрәү үҙәге (эпицентр) тип йөрөтәләр. Ер тетрәүҙәр йыш булған урынды сейсмик хәүефле урын тип атайҙар.

Ер тәтрәүҙәртетрәүҙәр, ғәҙәттә, таулы өлкәләрҙә йыш теркәлә. [[Тымыҡ океан]] яры буйлап иң күп ер тетрәүҙәр булыусы һыҙыҡ үтә. Был күренеш бик күп бәлә-ҡазалар алып килә. Ҙур-ҙур калалрҡалалар емеректәремереклектәр хәленә ҡалырға мөмкин. ЕмеректәрЕмереклектәр аҫтында ҡалған кешеләргә ҡурҡыныс янай. Ер тетрәү нитижәһендәһөҙөмтәһендә ер өҫтөндә тәрән ярыҡтар барлыҡҡа килә, йылғалар үҙ юлдарын үҙгәртә, һыу баҫыуҙар, [[цуними]]ҙар барлыҡҡа килә.

Ер тетрәү энергетик характеристикаһы өсөн магнитуда ҡулланыла. Магнитуда ҡиммәттәренә (1—9) нигеҙләнгән ер тетрәү классификацияһы Рихтер шкалаһы тип атала. Ер өҫтө һелкенеү дәрәжәһе менән характерланған ер тетрәү көсө сейсмик балдарҙа баһалана. Халыҡ-ара 12 баллы шкала б сабуйынса көсһөҙ — 1—3 балл, уртаса — 4, арыу уҡ көслө — 5, көслө — 6, бик көслө — 7, һәләкәтле — 8, емергес — 9, ҡаты — 10, катастрофик — 11, үтә көслө катастрофик — 12 баллы Е.т.ер тетрәүҙәргә бүленә. Һәләкәтле ер тетрәү эффекты быуаларҙың, [[һыуһаҡлағыс]]тарҙың йырылыуы, шыуғын һәм [[ишелмәләр]]ҙең төшөүе, цунамиҙарҙың килеп сығыуы менән көсәйә.

Уралдағы ер тетрәү башлыса — тектоник, һирәгерәк ишелмә һәм техноген сығышлы. Тектоник ер тетрәү — Уралда 350—500 млн йыл, Урал янында 550 млн йыл элек барлыҡҡа килгән боронғо һынылышлы боҙолоуҙарҙың хәҙерге әүҙемлеге, ишелмә — карст процестары, техноген ер тетрәү нефть һәм газ сығарыу, һыуһаҡлағыстарҙы тултырыу һ.б. менән бәйле. СССР ФА ның Ер физикаһы институтыты мәғлүмәттәре буйынса, 1693—1958 йылдарҙа Уралда (систематик теркәү 1913 йылдан башлап Екатеринбург ҡалаһы Урал сейсмик станцияһы алып барыла) 6 балға тиклем көслө ер тетрәү билдәле. Иң юғары сейсмик әүҙемлек Урта Уралға хас. Иң көслө ер тетрәү (5-6 балл) 1914 йылдың 17 августында Пермь губернаһы Белембай ҡасабаһында 350 мең кв. км майҙанлы территорияла була.

Шулай уҡ Башҡортостанда теркәлгән ер тетрәүтетрәүҙәр билдәле:

* 1990 йылдың 28 майында Салауат районының Первомайский ҡасабаһы һәм Урмансы ауылы эргәһендә тирбәлеү интервалы 5 минминут 18 ссекунд һәм үҙәге 33 км тәрәнлектә булған ер тетрәү теркәлгән.

* 2005 йылдың 30 мартында Шишмә районы Ар ауылы 3-4 баллы көс менән ер тәтрәүтетрәү теркәлгән.

1990 йылдарҙаейылдарҙа Геология институтының структурструктура геологиягеологияһы лабораторияһы сейсмотектоник тикшеренеүҙәр алып барылабара (Ю. В. Казанцев), уларҙың һөҙөмтәләре буйынса БР терр яһыныңтерриторияһының хәҙерге геодинамик режимын сағылдырған сейсмотектоник карта төҙөлә.