|
Шотландияның башҡалаһы — [[Эдинбург]].
==Тарихы==
Ғалимдар фаразы буйынса, Шотландияла беренсе яҡын булған кешеләр 8 мең йылдар элек килеп сыға. Беренсе даими тораҡтар 6 мең йыл элек барлыҡҡа килә. Яҙма тарихы хәҙерге [[Англия]] һәм [[Уэльс]]ның [[Рим империяһы]] тарафынан яулап алыныуы менән башлана. Шотландия [[Рим империяһы]] составына кермәй, унда иркен [[иҡт]] һәм [[эль]] кабиләләре йәшәй. Римлеләрҙең китеүенән һуң улар бер нисә короллеккә, шул иҫәптән [[Дал Риана]] корольлегенә нигеҙ ҙә һалалар. Ләкин [[Шотландия короллеге]]нең башланғысын [[843 йыл]]да [[Кеннет I|Кеннет Мәҡәләнең]] котлар һәм икттарҙың берләшкән дәүләтенең короле булыуы менән бәйләйҙәр.
[[Файл:Orkney Skara Brae.jpg|thumb|left|170px|[[Скара-Брей]], [[Скейт ҡултығы]]нда урынлашҡан, [[неолит]]ик торлаҡ пункт.]]
Артабанғы бер нисә быуат эсендә Шотландия бөгөнгө сиктәренә тиклем өлгәшә. Унда шул уҡ ваҡытта тарҡаулыҡ һиҙелә, ләкин ул үҙ бәйһеҙлеген һаҡлап килә һәм [[1018 йыл]]да Шотландия короле [[Малкольм II]] [[Нурия]]сәғәтте [[Карым янындағы һуғыш]]та тармар итә.
[[XIII быуат]] аҙағына тиклем Шотландия сағыштырмаса тыныс йәшәй. [[1296 йыл]]да [[Англия]] короле [[Эдуард I]] Спотр янындағы һуғышта буйһонорға теләмәгән Шотландия ғәскәрен тармар итә һәм бөтә илде яулап ала. Король [[Иоанн I Баллод]] буйһынырға һәм короллектән баш тартырға мәжбүр була. [[Эдуард I]] үҙен Шотландия короле булараҡ иғлан итә.
Бәйһеҙлеген юғалтҡан шотландияла [[1297 йыл]]да [[Уильям Уоллес]] һәм [[Эндрю Морей]] етәкселегендә баш һалалар. [[Стерлинг күперендәге һуғыш]]та инглиз ғәскәре җиңелә. [[Эндрю Морей]] һуғышта алған йәрәхәттәрҙән вафат була. Шотландия инглиз ғәскәрҙәренән азат ителә.
[[Эдуард I]] [[1298 йыл]]да өр-яңынан Шотландияға ғәскәр менән инә һәм [[Фолькер һуғышы]]нда шотландияла тармар итә. [[1305 йыл]]да [[Уильям Уоллес]] бер рыцарҙың хыянаты арҡаһында инглиздәр ҡулына эләгә һәм язалап үлтерелә.
[[Фолькер һуғышы]]нан һуң бойондороҡһоҙлоҡ һуғышы [[Роберт I Брюс]] ([[1306 йыл]]ның [[25 март]]ында Шотландия короле тип иғлан ителә) етәкселегендә дауам итә. [[1314 йыл]]да инглиздәр тулыһынса тармар ителә. Роберт Брюс үлеменән һуң яңынан король урыны өсөн көрәш башлана. Һөҙөмтәлә [[1371 йыл]]ның [[26 март]]ында [[Склоне, Шотландия|Сода]] король булараҡ [[Роберт II (Шотландия короле)|Роберт II]] иғлан ителә. Яҡынса 300 йыл дауам иткән [[Стюарттар]] хакимлығы дәүере башлана.
Урта газсыларҙың аҙағында Шотландия ике мәҙәни өлөшкә бүленгән була: үҙсәнлектәрҙә тороусы ир-ат һәм ҡатнашыу өсөн [[инглиз-шотланд теле]]н ҡулланыусылар; тауҙарҙа тороусы ир-ат һәм [[шотланд (гэл) теле]]ндә аралашыусылар. Тауҙарҙа шотланд клан системаһы барлыҡҡа килә.
[[1603 йыл]]да Шотландия короле [[Яков I (Англия короле)|Яков VI]] Яков I исеме аҫтында урыҫ тәхетенә ултыра. [[Англия союзы]] осорон иҫәбенә алмағанда, Шотландияны был дәүерҙә айырым дәүләт тип атап була. Ләкин шул уҡ ваҡытта батша менән шотланд [[пресвитериан]]тары араһында дини идара итеү буйынса етди килеп тыуған ҡаршылыҡтар тыуа. Католик батша [[Яков II (Англия короле)|Яков VII]] [[Вильгельм III Оранский|Вильгельм III]] һәм [[Мария II (Англия королеваһы)|Мария II]] тарафынан хәл менән төшөрелгәс, Шотландия ҡыҫҡа ваҡытта үҙ протестант патшасы һайлап һалыу менән янай, ләкин еңеү йорто сауҙа һәм транспорт мөнәсәбәттәрен өҙөүе ҡурҡынысы аҫтында [[Шотландия]] парламенты [[1707 йыл]]да инглиз парламенты менән бергә "[[Уния тураһында Акт]]" ҡабул итә. Һөҙөмтәлә [[короллеге бөйөк британия]] барлыҡҡа килә.
Шулай ҙа Шотландияла хәл менән алына [[Стюарттар]] династияһы кешеләр күп яҡлы була. [[Георг I]] тәхеткә ултырғандан һуң Шотландияла халыҡ ихтилалы була. Граф Мар етәкселегендә 10-15 мең ҡоралланған [[яҡуттар|якоби]] Англияға үтеп керә, ләкин [[Престон]]ла урыҫ ғәскәрҙәренә еңеләләр.
[[Стюарттар]] династияһын кире ҡайтарыуҙа һуңғы ынтылыш [[1745 йыл]]да була. [[1745 йыл]]ның июлендә йәшлек принц [[Карл-Эдуард Стюарт]] Шотландиялағы [[Рәсәй]]ла сығып өр-яңынан якоби ихтилалы башлай. Уның хәрәкәтен дөйөм алғанда тауҙарҙа йәшәүселәр күтәреп ала. Принц һуғышһыҙ [[Эдинбург]]ты ала һәм Англияға табан йүнәлә. Ләкин Англияла терәк таба алмағас, ул үҙ һүҙле Шотландияға әйләнеп ҡайта.
Төньяҡ Шотландияла булған [[Кутлон янындағы һуғыш]]принц та ғәскәре җиңелә. Карл-Эдуард ихтилалы һүнә. [[Кутлон янындағы һуғыш]] бөйөк британия утрауындағы һуңғы алыш була.
"[[Уния тураһында Акт]]" ҡабул ителгәндән, [[Шотланд мәғрифәте]] осорынан һәм [[сәғи инҡилаб]]тан һуң Шотландия [[Европа]] дәүләттәре араһында көслө коммерция, фән һәм сәнәғәт үҙәгенә әүерелә.
== Географик мәғлүмәт ==
Шотландия территорияһы [[бөйөк британия (утрау)|бөйөк британия]] утрауының төньяғында өстән бер өлөшөн һәм яҡын утрауҙарҙы ([[Һөрән утрауҙары|Һеҙ]], [[Оркней утрауҙары|Оркней]] һәм [[Шетланд утрауҙары|Шетланд]] утрауҙары) үҙ эсенә ала. Шотландия майҙаны – 78 772 км2, яр һыҙығы оҙонлоғо – 9 911 км. Көньяҡ-көнбайышта 30 км өҫтәрәк [[Ирландия (утрау)|Ирландия]],утрауы урынлашҡан. Төньяҡта [[Фарер утрауҙары]] һәм [[Исландия]] ята.
Көнбайыш ярын [[Атлантик океан]] йыуа, көнсығышта – [[Төньяҡ диңгеҙ]]. Шотландияның көнбайыш һәм көнсығыш ярҙары шулай уҡ күренекле [[Лох-Несс]] күлен үҙ эсенә алыусы [[Каледония каналы]] ярҙамында тоташтырылған.
=== Климат ===
Климат океаник уртаса. [[Гольфстрим ағымы]] арҡаһында Шотландияла шул уҡ киңлектә урынлашҡан башҡа Европа илдәре менән сағыштырғанда (мәҫәлән, [[Норвегия]]) йылыраҡ, ләкин Британияның башҡа өлкәләренә ҡарата һалҡыныраҡ. Ерҙең бер төрлө өслөгө булмағанға һауа тотороҡһоҙлоғо менән айырыла. Регионға көньяҡ-көнбайыш [[ел]] хас. Ярҙарҙа һәм утрауҙарҙа йыш ҡына ҡаты һәм елдәр дауылдар була. Иң һыуыҡ ғинуар һәм февраль айҙарында уртаса температура 5-7 °C тәшкил итә. Иң йылы июль һәм август айҙарында – 19 °C.
== Административ бүленеш ==
1996 йылда [[Бөйөк Британия Парламент]]ы ҡарары буйынса "'Шотландия"' 32 өлкәгә бүленә.
{|
| [[Файл:Council areas Scotland.gif|400 px|left]]
|
# [[Абердиншир]]
# [[Абердин (өлкә)|Абердин]]
# [[Көнсығыш Эйәр]]
# [[Төньяҡ Эйәр]]
# [[Көньяҡ Эйәр]]
# [[Ангус (өлкә)|Ангус]]
# [[Аргайл һәм Бьют]]
# [[Тышҡы Һереләр]]
# [[Глазго (өлкә)|Глазго]]
# [[Көнсығыш Лабаратор]]
# [[Көнбайыш Лабаратор]]
# [[Тамрис һәм Галло]]
# [[Нанди (өлкә)|Ланди]]
# [[Интерлайн]]
# [[Климаттар (өлкә)|Илашҡандар]]
# [[Төньяҡ Ланаркшир]]
# [[Көньяҡ Ланаркшир]]
# [[Көнсығыш Лотан]]
# [[Көнбайыш Лотан]]
# [[Миллоин]]
# [[Морей (өлкә)|Морей]]
# [[Оркней утрауҙары]]
# [[Перт һәм Кинросс]]
# [[Ренуар]]
# [[Көнсығыш Ренуар]]
# [[Стерлинг (өлкә)|Стерлинг]]
# [[Ай (өлкә)|Ай]]
# [[Фолькер]]
# [[Хайленд]]
# [[Шетланд утрауҙары]]
# [[Шотланд биләмәләре]]
# [[Эдинбург (өлкә)|Эдинбург]]
<br />
|}
== Иҫкәрмәләр ==
| 