Удмурт Республикаһы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
аныҡлаштырыу
40 юл:
Удмурт Республикаһының дәүләт-хоҡуҡи ҡоролошо [[Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы]] һәм Удмурт Республикаһы Конституцияһы менән билдәләнә. Юғары закон сығарыу һәм контроль органы — биш йылға бер һайлана торған Удмурт Республикаһының дәүләт Советы. Хәҙерге составы 2007 йылдың декабрендә һайланған, председателе — <ref>[http://www.udmgossovet.ru/o_gossovete_ur/o_gossovete/index.html О Госсовете]</ref>.
Башҡарма власть — Президент һәм Республика хөкүмәте.
== Тарих ==
Хәҙерге татарстан республикаһы, удмурт республикаһы территорияһында торлаҡ беренсе урындар б. э. тиклем 8-6 мең йыл элек барлыҡҡа килә башлай. [[Коми Республикаһы|Коми]] һәм [[удмурттар]] бабалары менән бәйле бер нисә мәҙәниәт (Ананьин, Пьяный Бор, Полом, Чепца) булыуы мәғлүм. Удмурт халҡының формалашыуы беҙҙең эраның 1-2 меңйыллыҡтар сигенә тура килә.
 
1135-1136 йылдарҙа ғәрәп сәйәхәтсеһе [[Әбү Хәмид әл-Ғарнати]] [[Волга буйы Болғары|Болгар]] дәүләтенә сәйәхәт ҡылған; уны тасуирлап, ул яҙа ""Болғарҙарҙың Вис һәм Сифатлы тигән өлкәләре бар, улар харай" (йәғни ер өсөн һалымды)" түләйҙәр"."
 
Урыҫ ир-аты йылъяҙмаларында беренсе удмурттар беренсе тапҡыр [[1181 йыл]]да "<span lang="ru" dir="ltr">йәки</span>" исеме аҫтында телгә алынғандар.
 
[[XV быуат]]ла көньяҡта торған удмурттар [[Ҡазан ханлығы]] составында, ә төньяҡта торған [[удмурттар]] ә-ә Мәскәү дәүләте составында булғандар. Ҡазан ханлығы емерелеүҙән һуң, удмурттар бер дәүләттә йәшәй башлағандар.
 
XVII–XVIII быуаттарҙа ерҙәрҙе үҙләштереү башланған, беренсе ширҡәттәр төҙөлгән, айырым үҫеште һәм металлургия коралды етештереү алған. 1750 - һәм [[1760-йылдар]]да иң эре сәғи ширҡәттәре Ижау Республикаһы һәм заводтары төҙөлгәндәр.
 
[[1889 йыл]]да хәҙерге Удмурт төньяғында беренсе тимер юлдар төҙөлгән булған.
 
1918-1919 йылдарҙа татарстан республикаһы, удмурт республикаһы территорияһында аҡгвардеецтәр һәм Ҡыҙыл Ғәскәр араһында бәрелештәр булғандар.
 
[[Вотяк автономиялы өлкәһе|Вот автономиялы өлкәһе]] 1920 йылдың 4 ноябрендә ойошторолған. Автономия составына элекке [[Вятка губернаһы]]<nowiki/>ның [[Глазов өйәҙе|Глазов]], [[Алабуға өйәҙе|Алабуға]], [[Малмыж өйәҙе|Малмыж]] һәм [[Республикаһы өйәҙе|Республикаһы]] өйәҙҙәре кергәндәр. Башта өлкә үҙәге булып [[Глазов]] ҡалаһы билдәләнгән, ләкин [[1921 йыл]]<nowiki/>ла үҙәк [[Ижау]]ға күсерелгән.
 
1929 йылда Түбәнге Новгород өлкәһе составына кергән.
 
1932 йылдың 1 ғинуарында исеме "'[[Удмурт автономиялы өлкәһе]]"' итеп үҙгәртелгән.
 
1934 йылдың 28 декабрендә "'[[Удмурт АССР]]"' - ға үҙгәртеп ҡоролған; [[1935]]–[[1937]] йылдарҙа [[Киров крайы]] составына кергән булған. [[1937 йыл]]да [[Киров өлкәһе]] составына [[Удмурт АССР]] составына [[Республикаһы, татарстан республикаһы|Республикаһы]], [[республикаһы, татарстан республикаһы,|Республикаһы]], [[Каракулино районы|Ҡаракүл]] һәм [[Сағыштырыу районы|сағыштырып ҡарау]] райондары күсереләләр.
 
[[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында Удмуртияға ~40 ширҡәт эвакуацияланған.
 
[[1991 йыл]]ның 11 октябрендә [[Удмурт АССР]] Юғары Советы республиканың [[суверенитет]]ын иғлан итә. [[1994 йыл]]да Удмуртия Республикаһының Конституцияһы ҡабул ителде.
== Халыҡ ==
Милли состав:
{| class="standard"
! Милләт
! [[1939]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=74 Весна перепись населения 1939 года]</ref>, %
! [[1959]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=87 Весна перепись населения 1959 года]</ref>, %
! [[1970]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=58 Весна перепись населения 1970 года]</ref>, %
! [[1979]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=59 Весна перепись населения 1979 года]</ref>, %
! [[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=55 Весна перепись населения 1989 года]</ref>, %
! [[2002]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=47 Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref>, %
! [[2010]]<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательно итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>, %
|-
|[[Урыҫтар]]|| align="right" | 55,7 || align="right" | 56,8 || align="right" | 57,1 || align="right" | 58,3 || align="right" | 58,9 || align="right" | 60,1 || align="right" | 62,2
|-
|[[Удмурттар]]|| align="right" | 39,4 || align="right" | 35,9 || align="right" | 34,2 || align="right" | 32,1 || align="right" | 30,9 || align="right" | 29,3 || align="right" | 28,0
|-
|[[Татарҙар]]|| align="right" | 3,3 || align="right" | 5,3 || align="right" | 6,1 || align="right" | 6,6 || align="right" | 6,9 || align="right" | 6,9 || align="right" | 6,7
|-
|}
 
=== Торлаҡ пункттар ===
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! rowspan=21 | {{navbar|татарстан республикаһы, удмурт республикаһы шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Svyato Mihailovsky Cathedral Izhevsk Russia Richard Bartz.jpg|border|100px|Ижау]]<br />[[Ижау]]<br />[[Рәсем:Votkinsk landscape.jpg|border|110px|Республикаһы]]<br />[[Республикаһы]]<br />[[Рәсем:Sarapul - Sedelnikov street.jpg|border|110px|Республикаһы]]<br />[[Республикаһы]]<br />[[Рәсем:Глазов.jpg|border|110px|Глазов]]<br />[[Глазов]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Район
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Ҡала
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Удмурт теле|Удмуртса исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халыҡ һаны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:Mozhga. Russian city, Udmurtia region. Railroad station.jpg|border|110px|Республикаһы]]<br />[[Республикаһы]]<br />[[Рәсем:Поселок Игра.jpg|border|110px|Игра]]<br />[[Игра (удмурт республикаһы)|Игра]]<br />[[Рәсем:Balyezino station.jpg|border|110px|Балезино]]<br />[[Балезино]]<br />[[Рәсем:Uspenskaya Church (Kambarka) 1.jpg|border|110px|Камбарка]]<br />[[Камбарка]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | "'[[Ижау]]"' || "Иж" || 734 627
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | "'[[Республикаһы]]"' || "Республикаһы" || 381 101
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | "'[[Республикаһы]]"' || "Вотка" || 022 99
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | "'[[Глазов]]"' || "Глаз" || 854 95
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | "'[[Республикаһы]]"' || "Республикаһы" || 961 47
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | [[Игра (удмурт республикаһы)|Игра]] || "Эра" || 20 737
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | [[Республикаһы]] || "Ува" || 19 984
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | [[Балезино]] || "Балезино" || 16 121
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | [[Кез]] || "Көҙ" || 11 080
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | "'[[Камбарка]]"' || "Камбарка" || 11 021
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | [[Кизнер]] || "Кизнер" || 536 9
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | Республикаһы || "Эри" || 8 986
 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | республикаһы, Татарстан || "Пичи Татарстан" || 711 7
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 || align=left | Республикаһы, Татарстан || "Республикаһы, марий-Будья" || 252 7
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | Шаран || "Шаркан" || 614 6
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | [[Яр (удмурт республикаһы)|Яр]] || "Яр" || 6 596
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | Алнаши || "Алнаши" || 303 6
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | [[Вавож]] || "Вавож" || 816 5
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | [[Новый (удмурт республикаһы)|Новый]] || "Новый" || 742 5
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | [[Дебесы]] || "Дэбс" || 720 5
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref>
|}<noinclude>
<br clear="all" />
== Административ-территориаль бүленеш ==
{|class="standard" width="70%"
|-style="background:#ddd;"
! №
! Райондың исеме<ref>[http://www.udmgossovet.ru/samoupravlenie/regions/ Муниципальный образования УР]</ref>
! [[Удмурт теле|Удмуртса исеме]]
! Административ<br />үҙәге
|-
| align="center" | 1 || [[республикаһы, татарстан республикаһы,]] | | "Алдаш рос" || [[Алнаши]]
|-
| align="center" | 2 || [[Балезино районы]] || "Балезино рос" || [[Балезино]]
|-
| align="center" | 3 || [[Вавож районы]] || "Вавож рос" || [[Вавож]]
|-
| align="center" | 4 || [[Республикаһы, татарстан республикаһы]] || "Вотка рос" || [[Республикаһы]]
|-
| align="center" | 5 || [[Глазов районы]] || "Глаз рос" || [[Глазов]]
|-
| align="center" | 6 || [[Грахово районы]] || "Гра рос" || [[Грахово]]
|-
| align="center" | 7 || [[Дебесы районы]] || "Эбес рос" || [[Дебесы]]
|-
| align="center" | 8 || [[республикаһы, татарстан республикаһы,]] | | "Завял/Эри рос" || [[Республикаһы (Удмуртия)]]
|-
| align="center" | 9 || [[Игра районы]] || "Эра рос" || [[Игра (удмурт республикаһы)|Игра]]
|-
| 10 || [[Камбарка районы]] || "Камбарка рос" || [[Камбарка]]
|-
| 11 || [[республикаһы, татарстан республикаһы,]] | | "Каракулино рос" || [[Ҡаракүл (удмурт республикаһы)|Ҡаракүл]]
|-
| 12 || [[Кез районы]] || "Көҙ рос" || [[Кез]]
|-
| 13 || [[Кизнер районы]] || "Кизнер рос" || [[Кизнер]]
|-
| 14 || [[Сағыштырыу районы]] || "Киса рос" || [[сағыштырып ҡарау]]
|-
| 15 || [[Красногорское районы]] || "Красногорск рос" || [[Красногорское (удмурт республикаһы)]]
|-
| 16 || [[республикаһы, Татарстан республикаһы]] || "Пичи Пурга рос" || [[республикаһы, Татарстан]]
|-
| 17 || [[Республикаһы, татарстан республикаһы]] | | башҡортостан Республикаһы рос" || [[Республикаһы]]
|-
| 18 || [[республикаһы, татарстан республикаһы,]] | | башҡортостан Республикаһы рос" || [[Шығай (удмурт республикаһы)|Шығай]]
|-
| 19 || [[Селты районы]] || "Ста рос" || [[Селты]]
|-
| 20 || [[Смс районы]] || "Смс рос" || [[Сүмес]]
|-
| 21 || [[Республикаһы, татарстан республикаһы]] || "Ува рос" || [[Республикаһы]]
|-
| 22 || [[Шаран районы]] || "Шаркан рос" || [[Шаркан]]
|-
| 23 || [[Юкаменское районы]] || "Каменск рос" || [[Юкаменское]]
|-
| 24 || [[республикаһы, Татарстан республикаһы]] | | башҡортостан Республикаһы, марий-Будья рос" || [[Республикаһы, Татарстан]]
|-
| 25 || [[Яр районы]] || "Яр рос" || [[Яр (удмурт республикаһы)]]
|}
 
=== Республика буйындағы ҡалалар ===
* [[Ижау]]
* [[Республикаһы]]
* [[Республикаһы]]
* [[Глазов]]
* [[Республикаһы]]
 
== Иҡтисад ==
Татарстан республикаһы, удмурт республикаһы — ҙур промышленность үҫешкән һәм күп тармаҡлы ауыл хужалығы менән республика. Шулай уҡ республикала иң ҙур оборона предприятиеларҙың тупланышы. Республика нефть менән бай, 2006 йылда 10,2 млн. т нефть чыгарылган.<ref>http://www.udminvest.ru/prezentaciya_udmurtskoj_respubliki/ekonomicheskij_potencial?PHPSESSID=c5f86ba1012d2b6bce035048b26d668d</ref>
 
=== Сәнәғәт ===
Сәнәғәттең төп тармаҡтар — машиналар төҙөү, металл эшкәртеү, ҡара металлургия һәм ағас эшкәртеү сәнәғәте. Энергетика: Ижау, Республикаһы, Глазов һәм Воткинск йылы электростанция бар. Металлургия етештереү Ижауҙа туплана, металл ҡойоу производствоһы — Ижауҙа һәм [[Республикаһы]]да. Шулай уҡ еңел автомобиль һәм автофургондар, мотоциклдар, ау мылтыҡтарҙың етештереү бар. Ағас әҙерләү һәм төньяҡ көнбайыш райондарҙа үткәрәләр. Предприятиларҙың ҙур өлөшө хәрби сәнәғәт комплексы менән бәйләнгән.
 
=== Ауыл хужалығы ===
Ауыл хужалығы файҙаланыла торған ерҙәре республиканың 50 % урынын ала. Терлекселектең эре мөгөҙлө мал-тыуар һәм дуңғыҙҙар өҫтөнлөк итә. [[Арыш]], [[бойҙай]], [[ҡарабойҙай]], [[һоло]], [[борсаҡ]], [[кукуруз]], [[көнбағыш]], [[етен]], [[рапс]], [[бәрәңге]], [[йәшелсәләр]] үҫтерәләр.
 
=== Транспорт ===
Республиканың территория аша өс федераль әһәмиәтле юл уҙа: Р ([[Алабуға]] — [[Ижау]]), Р ([[Ижау]] — [[Игра (удмурт республикаһы)|Игра]] — [[Глазов]]), Р ([[Ижау]] — [[Республикаһы]]).
 
Республиканың берҙән-бер аэропорты Ижауҙа урынлаша.
 
Төп линиялар: [[Ҡазан]] — [[Агрызка]] — [[Екатеринбург]], [[Киров]] — [[Балезино]] — [[Пермь]], [[Ижау]] — [[Республикаһы]], [[Тюкунь]] — [[Көлмә (удмурт республикаһы)|Көлмә]]<ref>http://www.udmurt.ru/region/transport/zhel_dor/gzhd.php</ref>
 
{|class="graytable" style="text-align:center"
|+ Тимер юл вокзалы
| width="22%"|[[Рәсем:Glasov station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
| width="22%"|[[Рәсем:Mozhga. Russian city, Udmurtia region. Railroad station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
| width="22%"|[[Рәсем:Balyezino station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
| width="22%"|[[Рәсем:Sarapul train station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
|-
|[[Глазов]]тимер юл вокзалы ла.
|
|[[Республикаһы]]тимер юл вокзалы ла.
|
|[[Балезино]]тимер юл вокзалы ла.
|
|[[Республикаһы]]тимер юл вокзалы ла.
|
|}
 
== Иҫкәрмәләр ==