Википедия

Новороссия: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
ә стилистик хаталарҙы төҙәтеү
ә clean up using AWB
17 юл:
|Викисклад =
}}
'''[[Новороссия]]''' (''Новороссия крайы'') — [[XVIII быуат| XVIII быуаттың икенсе яртыһында Рәсәй империяһына]] рус-төрөк һуғыштары һөҙөмтәһендә ҡушылған Төньяҡ [[Ҡара диңгеҙ]] буйындағы киң тарихи-мәҙәни төбәк. Новороссияның айырылып торған һыҙаты — уның халҡы, инфраструктураһы һәм тормош рәүеше сағыштырмаса ҡыҫҡа тарихи осорҙа формалаша, ә төбәк үҙе иһә үҙләштерелмәгән яландан тәүҙә Рәсәй империяһының, һуңыраҡ — [[:ru:УССР|Украина ССР-ының]]<ref name="Петров">{{Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/russia/2014/07/140716_russia_ukraine_history_paper|title=Институт истории РАН возрождает понятие "Новороссия"|author=[[Петров, Юрий Александрович (историк)|Юрий Петров]]|publisher=BBC}}</ref> иҡтисадын тотоп тороусы ҡеүәтле сәнәғәт районына әүерелә.
 
Административ йәһәттән был ерҙәр төрлө ваҡытта Новороссийск губернаһын һәм Новороссийск-Бессарабия генерал-губернаторлығын барлыҡҡа килтерә. XX быуат башының административ-территориаль бүленешенә ярашлы, Новороссия үҙ эсенә тар мәғәнәлә Херсон, Екатеринослав һәм Таврия губерналарын, киң мәғәнәлә — шулай уҡ Бессарабия, Ставрополье губерналарын, Дон ғәскәрҙәре өлкәһен<ref>«Новороссия, состоящая из губерний Бессарабской, Херсонской, Таврической, Екатеринославской, области Войска Донского и Ставропольской губернии, занимает южную окраину Европейской России, примыкающую к Чёрному морю и к Манычу». </ref> үҙ эсенә ала. Новороссия атамаһы [[XX быуат]]<ref name="ЭИУ">{{Cite web|url=http://www.history.org.ua/?termin=Novorosiia|title=НОВОРОСІЙСЬКИЙ КРАЙ.|author=В. М. Хмарський|work=Енциклопедія історії України: Т. 7: Мі-О / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України|publisher=Інститут історії України. — К.: В-во «Наукова думка», 2010. — 728 с.: іл.|lang=uk|accessdate=2014-10-27|archiveurl=http://archive.is/ST5ud|archivedate=2012-12-28|deadlink=404}}</ref> башына тиклем ҡулланыла, әммә Граждандар һуғышынан һуң терминды ҡулланыу тыйыла. Ошо ерҙәр Украина составына ингәндән һуң Новороссия урынына «Яңырыу» «Көньяҡ Украина» һәм «Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы» терминдары лексиконға инә.
 
2014 йылда термин Украинаның Көньяҡ-Көнсығышындағы<ref>{{Cite web|url=http://www.svoboda.org/content/article/25363270.html|title=Новороссия… Что за земля?|date=2014-04-26|publisher=[[Радио «Свобода»]]|accessdate=2016-01-09|lang=}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://inosmi.ru/ukraine/20140506/220072095.html|title=Почему путинская Новороссия может превратиться в неуправляемый хаос|author=Кэрол Мэтлэк|date=2014-05-06|publisher=[[Businessweek|Bloomberg Businessweek]]|accessdate=2016-01-09|lang=|description=перевод [[ИноСМИ.ру]]}}</ref> Рәсәй мәнфәғәтендәге<ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/multimedia/2014/04/140407_v_east_ukraine_protests|title=Донецк, Луганск, Харьков - новая волна протестов|date=2014-04-07|publisher=[[Русская служба Би-би-си]]|accessdate=2016-01-05|lang=}}</ref> ҡаршылыҡтар барышында яңы ҡулланылыш ала. Украинаның көнсығышында ҡораллы низағ башланғандан һуң тарихи «Новороссия» исеме аҫтында 2015 йылда Минск килешеүҙәрен имплементациялау өсөн эшмәкәрлектәре ваҡытлыса туҡтатылған Донецк һәм Луганск халыҡ республикаларының конфедератив берлегенә инә.
25 юл:
== Тарих ==
[[Файл:Loca_deserta_Украина.jpg|слева|мини|XVII быуат башында көньяҡ Украинала халыҡ йәшәмәгән урындар (Ляскоронский, 1898)]]
Элек Рустә Ҡырағай ялан тип атап йөрөтөлгән был ерҙәрҙе [[Ҡырым ханлығы]] һәм уның сюзерены [[Ғосман империяһы]] менән һуғыш барышында [[Рәсәй империяһы|Рәсәй империяһ]]<nowiki/>ы яйлап үҙенә ала бара. XV—XVII быуаттар дауамында Новороссия урынында Ҡырым ханлығы, көнбайышта — Молдова кенәзлеге, төньяҡ өлөшөндә — Речь Посполитаяға буйһонған Запорожье казактары ере була. Переяславск радаһы һәм [[Гетманщина|Гетманщинаның]]ның Рус батшалығы составына инеүенән һуң, батшалыҡ көньяҡҡа киңәйеүен һәм территорияны колонизациялау процесын әүҙемләштерә башлай. Крайҙа иң тәүҙә Запорожье казактарынан һәм батша хеҙмәтендәге кешеләр гарнизонын тәшкил иткән хәрби биләмәләр төҙөлә. Уларҙың күбеһе нығытма острогтары һәм станицалары булып, [[:ru:Крымско-ногайские_набеги_на_Русьногайские набеги на Русь|ҡырым-нуғай]] баҫҡынсылығына ҡаршы тора һәм яңылары, дала эсендә, Изюм һыҙаты кеүек, төпкөлдә урынлашҡан нығытма һыҙаттары булдыра.
 
[[XVIII быуат|XVIII быуаттың]]тың беренсе яртыһында бында беренсе тапҡыр [[Рәсәй империяһы|Рә]]<nowiki/>сәй менән [[Ғосман империяһы|Төркиә]]<ref name="dergachev">{{Китап|автор=[[Дергачёв, Владимир Александрович|Дергачёв В. А.]]|часть=Глава 1. Геополитическая трансформация Причерноморья|ссылка часть=http://dergachev.ru/book-17/01.html|заглавие=Геополитическая трансформация украинского Причерноморья. Научные труды в семи книгах|ссылка=http://dergachev.ru/book-17/index.html|ответственный=|издание=1-е|место=|издательство=Издательский дом профессора Дергачёва|год=|том=7|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref> араһында сик билдәләнә.
[[Файл:Mappa_Generalis_Gubernii_Novae_Russiae.jpg|справа|мини|275x275пкс|Новороссия губернаһы 1779 йылда]]
1752 йылда Габсбург империяһының сербтары һәм венгрҙарынан беренсе хәрби-ер эшкәртеү биләмәһе ойошторола, һуңынан уларға булғарҙар һәм волохтар эйәрә. Артабан край Яңы Сербияға (Польша ерҙәрен Днепрға тиклем) һәм Славяносербияға (Днепрҙан Украина сик буйы линияһы буйынса көнсығышҡа) сиктәш була.
 
[[1764 йыл]]да барлыҡ ир-егеттәрҙе туплаған Новосерб хәрби корпусының дислокация территорияһы Новороссийск губернаһы тип үҙгәртелә. Уға Славяносербия һәм Украин линияһы<ref name="dergachev">{{Китап|автор=[[Дергачёв, Владимир Александрович|Дергачёв В. А.]]|часть=Глава 1. Геополитическая трансформация Причерноморья|ссылка часть=http://dergachev.ru/book-17/01.html|заглавие=Геополитическая трансформация украинского Причерноморья. Научные труды в семи книгах|ссылка=http://dergachev.ru/book-17/index.html|ответственный=|издание=1-е|место=|издательство=Издательский дом профессора Дергачёва|год=|том=7|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref> ла инә. Великороссия һәм Малороссия<ref name="Петров">{{Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/russia/2014/07/140716_russia_ukraine_history_paper|title=Институт истории РАН возрождает понятие "Новороссия"|author=[[Петров, Юрий Александрович (историк)|Юрий Петров]]|publisher=BBC}}</ref> менән бер рәттән булыуын күҙ уңында тотоп, Екатерина Икенсе уны Новороссия тип атай. Башта Новороссия Бахмут өйәҙе, Миргород һәм [[Полтава]] полктары ([[Гетманщина]]нан) территорияларын биләй. [[1765 йыл]]дан губерна үҙәге [[:ru:Кременчуг|Кременчуг]] була.
[[Файл:Princepotemkin.jpg|слева|мини|315x315пкс|Григорий Потемкин]]
Новороссияны киң ҡолас менән үҙләштереү XVIII быуат һуңында кенәз Потемкин етәкселегендә алып барыла. Был маҡсатта ул Екатерина II -нән сикләнмәгән вәкәләттәр ала. Ул идара иткән осорҙа Новороссияға тарихи Запорожье ла ҡушыла, яңы үҙәк — [[Днипро|Екатеринослав]] (1776) төҙөлә. 1778 йылда Новороссияның иң көньяҡ-көнбайыш ҡалаһы булып [[Херсон]] тора. 1783 йыл Новороссия Ҡырым иҫәбенә үҫә. Административ йәһәттән Новороссийск губернаһы Екатерина II идара иткән осорҙа 1764—1775 йылдарҙа йәшәй.
46 юл:
 
== Губернаторҙары ==
Рәсәй империяһында Новороссия беренсе губернаторҙары һәм ҡала башлыҡтары (Г. А. Потёмкин, И. Н. Инзов һәм башҡалар)<ref name="dergachev">{{Китап|автор=[[Дергачёв, Владимир Александрович|Дергачёв В. А.]]|часть=Глава 1. Геополитическая трансформация Причерноморья|ссылка часть=http://dergachev.ru/book-17/01.html|заглавие=Геополитическая трансформация украинского Причерноморья. Научные труды в семи книгах|ссылка=http://dergachev.ru/book-17/index.html|ответственный=|издание=1-е|место=|издательство=Издательский дом профессора Дергачёва|год=|том=7|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref> юғары Европа мәҙәниәтле, ҙур ойоштороу һәләтенә һәм дәүләт инициативаһына эйә булыуҙары менән айырылып тора.
{| class="wikitable"
 
109 юл:
| <center>04.1855—1864</center>
|-
| [[:ru:Коцебу,_Павел_Евстафьевич Павел Евстафьевич|П.]] Е. Коцебу
|инфантерия генералы
|<center>1864—1873</center>
117 юл:
Новороссиялағы ерҙәр украиндарға, урыҫтарға, немецтарға, сербтарға, болгарҙарға, әрмәндәргә, гректарға һ. б. таратыла. Шулай уҡ йәһүд колонистарын урынлаштырыу ынтылышы ла була. Ҙур булмаған казак һәм татар биләмәләре урынында йәки уларға яҡын ерҙәрҙә Екатеринослав (хәҙерге [[Днипро|Днепропетровск]]), [[Николаев]], [[Херсон]], Елизаветград (хәҙерге [[Кировоград]]), [[Одесса]], Тирасполь, [[Севастополь]], [[Симферополь]], Мариуполь кеүек ҡалалар төҙөлә.
 
Һөҙөмтәлә, бындағы халыҡ составы күп төрлө була. 1779 йылда Новороссияның күпселеген, бигерәк тә ауыл ерендә, [[украиндар]] (64,75 %) тәшкил итә, ; икенсе урында — Бессарабияла йәшәүсе молдавандар (11,3 %); [[урыҫтар]] (9,85 %) оҙаҡ ваҡыт ҡала халҡының күпселеге алып тора, шулай уҡ улар ауыл райондарында ла йәшәйҙәр, гректар (6,31 %) — Мариуполь өйәҙенең ауылдарында йәшәй. Екатеринослав губернаһында украиндар өлөшө дөйөм халыҡтың 59,39 %алып тора, ә Херсон губернаһында — 70,39 %.<ref>В. </ref> Йәһүдтәр күбеһенсә ҡалаларҙа төпләнә, болгарҙар Бердянск өйәҙендә һәм Бессарабияның көньяғында һиҙелерлек процент тәшкил итә, немецтар Перекоп өйәҙе халҡының дүрттән бер өлөшөн тигәндәй ала. 1910 йылға Новороссияның ҙур этнографик төркөмдәре булып украиндар («малоростар һәм русиндар») — 42,4 %, урыҫтар («великоросстар») — 31,8 процент, молдавандар (румындар) — 9,3 %, йәһүдтәр — 6,4 %, немецтар — 3,3 %, татарҙар — 1,8 %, болгарҙар 1,5 %<ref>В. П. Семёнов, 1910.</ref> тора.
 
== Иҫкәрмәләр ==
128 юл:
* {{Публикация|книга|автор=Полищук|автор имя=М.|заглавие=Евреи Одессы и Новороссии|подзаголовок=Социально-политическая история евреев Одессы и других городов Новроссии 1881–1904|место=М.|место2=Иерусалим|издательство=Мосты культуры|издательство2=Гешарим|год=2002|страниц=448|isbn=5-93273-082-X|тираж=1000}}
* {{Публикация|книга|автор=Сумароков|автор имя=П. И.|автор линк=|заглавие=Путешествие по всему Крыму и Бессарабии в 1799 году|ответственный=Предисл. и комм. Т. М. Фадеевой; Рецензент: д-р ист. наук, проф. Э. Б. Петрова|место=Симферополь|издательство=Бизнес-Информ|год=2012|страниц=208|isbn=978-966-648-268-9|isbn2=978-966-2953-11-4 (в пер.)|тираж=2000}}
* [http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=a90a3592-76f3-4669-9f3a-909b2d1f1988 Kyoko Shida.] [http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=a90a3592-76f3-4669-9f3a-909b2d1f1988 The Russian Annexation and Administration of the New Russia-Bessarabia] // Slavic Studies. — 2002. — Issue 49. — PP. 245—268245–268.
* ''Сапожников И. В., Сапожникова Г. В.'' [https://www.academia.edu/13451193/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B6%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B8_%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8_%D0%B2_%D0%A5%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D0%B5_%D0%B8_%D0%9E%D0%B4%D0%B5%D1%81%D1%81%D0%B5._1998 Запорожские и черноморские казаки в Хаджибее и Одессе: 1770—1820-е годы. — Одесса, 1998. — 272 с.]
* Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга для русских людей /Под редакцией В. П. Семенова и под общим руководством П. П. Семенова-Тян-Шанского и В. И. Ламанского. — [http://library.history.mk.ua/rossiya-polnoe-geograficheskoe-opisanie-nashego-otechestva-t-14-novorossiya-i-krym-1910 Т.] [http://library.history.mk.ua/rossiya-polnoe-geograficheskoe-opisanie-nashego-otechestva-t-14-novorossiya-i-krym-1910 XIV. Новороссия и Крым] / Сост. Б. Г. Карпов, П. А. Федулов, В. И. Каратыгин и др. — СПб.: Изд. А. Ф. Девриена, 1910. — 983 с.
136 юл:
* [http://novorossiya.narod.ru/ Новороссия. «Ҙур Энциклопедия», аҫтында редакцияһы С. Н. Южакова, Спб. Г. 1904]
* {{Мәҡәлә|автор=Белова Е. В.|заглавие=Из прошлого Новороссии: сербы на охране российских границ (1750—1760-е гг.)|ссылка=http://www.nivestnik.ru/2008_1/13.shtml|издание=Новый исторический вестник|тип=журнал|год=2008|том=17|номер=1|страницы=|doi=|issn=}}
* <span class="citation" contenteditable="false">''Васильев А.''&#x20; [http://timer.od.ua/minds/den_rojdeniya_novorossii_326.html тыуған Көн Яңырыу].&#x20; Одесский новостной портал «Таймыр»&#x20; (30&#x20; июль, 2013).&#x20; <small>Тикшерелгән 13 сентябрь 2013.</small></span><span class="citation" contenteditable="false"></span>
* <span class="citation" contenteditable="false">''Холмогорова, Е. С.''&#x20; [http://zerkalokryma.ru/lenta/people/opinions/putin_napomnil_novorossii_gde_yeye_dom2/ Путин Яңырыу, унда уның йорто].&#x20; Көҙгө Ҡырым&#x20; (18&#x20; апрель, 2014).&#x20; <small>Тикшерелде 18 апрель 2014.</small></span><span class="citation" contenteditable="false"></span>
* <span class="citation" contenteditable="false">''Саленко А.''&#x20; [http://izvestia.ru/news/567843 Нимә ул Новороссия?].&#x20; Известия&#x20; (20&#x20; март, 2014).&#x20; <small>Тикшерелде 7 май 2014.</small></span><span class="citation" contenteditable="false"></span>
 
[[Категория:Рәсәй тарихи өлкәләре]]
[[Категория:Украина тарихи өлкәләре]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Новороссия» битенән алынған