Ен: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up using AWB
1 юл:
[[Файл:Blessing_genie_Dur_Sharrukin.jpg|мини|Ен һүрәте төшөрөлгән боронғо ашшур ташы  ]]
'''Ен''' ([[Ғәрәп теле|ғәр.]]<span> </span>جن&#x200E;جن‎ "жин") — ғәрәп мифологияһындағы зат, һуңынан [[ислам]] тәғлимәтенә инеп  китә, яуыз көстәргә ҡарай. Исламға тиклем ғәрәптәр ендәргә табынған. Исламға ярашлы, ендәр төтөнһөҙ саф ялҡындан яралтылған, кешенең  5 һиҙеү ағзаһының береһе лә уны тоймай, кешеләр йәнәшендә йәшәй, уларҙан алдараҡ барлыҡҡа килгән, кешеләр кеүек үк Аллаға ышаныу-[[Атеизм|ышанмауҙары]] мөмкин. 
 
Ғәрәп  мифологияһында ендәрҙең дүрт төрө бар: ғифрит, гүл, силә, мәрид (мәлик). Улар араһында иң ҡеүәтлеһе һәм яуызы — ғифрит, утты уйнатыусы был ен иблескә хеҙмәт итә һәм кешегә етди зыян яһарға һәләтле.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/islam/371/%D0%98%D1%84%D1%80%D0%B8%D1%82 Ифрит]</ref> Гүл  — ғәрәп мифтарындағы зат, ҡатын-ҡыҙ ҡиәфәтендә, сүллектәрҙә һәм зыяраттарҙа йәшәй, яңы йән биргән үләкһә менән туҡлана. Мәридтәр (мәликтәр) — һауа ендәре, аҡыллылар, бөтә ендәрҙең батшаһы тип һаналалар. Силә — ендәрҙең иң көсһөҙө, ҡиәфәтен үҙгәртә алмай һәм ағастан ҡурҡа  (ағас таяҡ менән бер һуҡҡандан да үлә).
17 юл:
Исламға ярашлы, Аллаһ аҡылы булған йән эйәләренең өс төрөн яралтҡан: нурҙан —  фәрештәләрҙе, балсыҡтан —  кешеләрҙе һәм өткөс ялҡындан —  ендәрҙе.<ref><abbr title="Милостивый">Ар-Рахман</abbr>&nbsp;[http://koran.islamnews.ru/?syra=55&ayts=14&aytp=14&kul=on&orig=on&original=og1&dictor=8&s= 55:14]</ref> Ен һүҙе жәннә (йәшерен) тигән ғәрәп һүҙенән барлыҡҡа килгән. Шулай итеп, ендәр кеше күҙенә күренмәҫ заттар була. 
 
[[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәттең]] [[Сәхәбәләр|сәхәбәһе]] Ибн Ғәббәс былай тигән: «Беренсе булып (әҙәм заттары барлыҡҡа килгәнсе) [[Ер|Ергә]]гә ендәр ебәрелгән. Әхләҡһеҙлеге һәм дошмансыллығы менән бөтә мөмкин булған сиктәрҙе үткәс, Аллаһы Тәғәлә улар янына [[Иблес|Иблесте]]те (ул мәлгә  ҡәһәрләнмәгән һәм бик ғилемле, иманлы булғанлыҡтан фәрештәләр араһында йәшәгән ен) һәм тағы бер нисә фәрештәне ебәргән. Улар көс менән әшәкелекте һәм һуғыштарҙы туҡтатҡан. Бынан һуң  [[Әҙәм]] (менән Һауа) яратылған»<ref>См.: Аз-Зухайли В. Ат-тафсир аль-мунир [Освещающий тафсир]: В 17 т. Дамаск: аль-Фикр, 2003, т. 1, с. 139.</ref>.
 
Исламда яҙылғанса, кешеләр кеүек үк ендәр ҙә хаҡ йә нахаҡ юлды һайларға хоҡуҡлы. 
27 юл:
Ендәр күп йәһәттән кешеләргә оҡшаған, улар ризыҡ ейеүгә мохтаж, өйләнә, бала таба, үлә, Аллаһ уларға ла үҙ рәсүлдәрен ебәрә.<ref>[[Әҙ-Ҙәриәт сүрәһе|<abbr title="Рассеивающие прах">Аз-Зарият</abbr>]]&nbsp;[http://koran.islamnews.ru/?syra=51&ayts=56&aytp=56&kul=on&orig=on&original=og1&dictor=8&s= 51:56]</ref><ref>Muḥammad ibn Ayyūb al-Ṭabarī, ''Tuḥfat al-gharā’ib'', I, p. 68; Abū al-Futūḥ Rāzī, ''Tafsīr-e rawḥ al-jenān va rūḥ al-janān'', pp. 193, 341</ref> Тик ендәр  кешеләрҙән оҙағыраҡ йәшәй. Кеше кеүек үк, ендәр ҙә ҡиәмәт көнөндә сират күперенән үтәсәк, иманлылары ғына йәннәткә эләгәсәк.<ref>''Tafsīr''; ''Bakhsh az tafsīr-e kohan'', p. 181; Loeffler, p. 46</ref>
[[Файл:Jinn_from_Ali_manuscript.jpg|слева|мини|Али яҙмаларында ендәр һүрәте: Гүлистан һарайы]]
Сәләфиҙәр фекеренсә, ендәр кеше ҡаршыһына әҙәм, януар йә үҫемлек ҡиәфәтендә килеп баҫа ала. Ендәр шулай уҡ тере заттарҙың йәнен һәм тәнен баҫып алырға һәләтле, ҡайһы берҙә улар быны зыян килтерер өсөн йә иһә кешегә ғашиҡ булһалар эшләй. Ендән һаҡланыр өсөн мосолманға өйөндә [[Ҡөрьән|Ҡөрьәнде]]де йышыраҡ уҡыу фарыз. Әгәр кешегә ен эйәләшһә, уны тик Аллаһ исеме менән генә ҡыуып сығарып була.  Яуыз ендәр һәм [[Шайтан|шайтандшайтан]]д<nowiki/>ар кешене юлдан яҙҙыра, илаһтарға табынырға мәжбүрләй. Өйгә ен эйәреп инмәһен өсөн, мосолман ишектән ингәндә  «бисмиллаһ» әйтә.
 
Ендәрҙең тормош-көнкүреше күп йәһәттән кешенекенә оҡшаш. Уларҙың ғаиләләре, балалары, батшалары, хөкөмдәре, туйҙары һәм башҡа йолалары бар.<ref>Ṭūsī, p. 484; Fozūnī, p. 527</ref> Ҡайһы бер [[Хәҙис|хәҙистәрхәҙис]]тәр ендәрҙе 3 төргә бүлә: оса ала торғандары, йыландарға, эттәргә оҡшағандары һәм гел сәйәхәт итеп йөрөүселәре.<ref>Fozūnī, p. 526</ref> [[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәт]] пәйғәмбәрҙе оҙатып йөрөгән Абдуллаһ ибн Мәсүд билдәләүенсә, пәйғәмбәрҙең Ҡөрьән уҡығанын тыңларға килгән ендәрҙе ул үҙ күҙе менән күргән һәм уларҙы, йыландан башлап аҡ кейемле оҙон буйлы кешеләргә тиклем төрлө сүрәттә инеләр, тип һүрәтләгән.<ref>Fozūnī, pp. 525—526</ref> Ендәр аждаһа, ҡырағай ишәк һәм башҡа хайуандар рәүешенә инә алған.<ref>Kolaynī, I, p. 396; Solṭān-Moḥammad, p. 62</ref> Ҡайһы берҙә кешеләрҙе алдаштырыр өсөн кеше сүрәтенә лә ингәндәр.<ref>Mīhandūst, p. 44</ref> Хәҙистәр раҫлауынса, ендәр һөйәккә ит үрҙереп, тиреҫ ашап та йәшәй ала.<ref>Abu’l-Fotūḥ, XVII, pp. 280—281</ref>
 
[[Ибн Тәймиә]] ендәрҙе наҙан, мөртәт, хыянатсыл тип тасуирлаған,<ref name="taym">[[Ибн Тәймиә|Ibn Taymiyyah]], ''al-Furqān bayna awliyā’ al-Raḥmān wa-awliyā’ al-Shayṭān'' («Essay on the Jinn»), translated by Abu Ameenah Bilal Phillips</ref> шулай итеп, ул сәләфилектең төп тәғлимәттәренә яҡын торған, ул шулай  уҡ ендәрҙең, сихырсыларҙы «йәшерен хәҡиҡәт» менән тәьмин итеп, сеанстар ваҡытында мәрхүмдәрҙең тауышы менән һөйләүе тураһында әйткән.<ref name="taym">[[Ибн Тәймиә|Ibn Taymiyyah]], ''al-Furqān bayna awliyā’ al-Raḥmān wa-awliyā’ al-Shayṭān'' («Essay on the Jinn»), translated by Abu Ameenah Bilal Phillips</ref>
 
[[Әр-Рәхман сүрәһе|Әр-Рәхман сүрәһенең]] 33-сө аятында Аллаһ ендәрҙең күктең сигенә етергә һәләтле булыуын, быны тик Аллаһ ихтыяры буйынса ғына эшләй алыуын телгә ала. Әгәр ен үҙ белдеге менән күктән ситкә сығырға һәм Аллаһтың фәрештәләргә әйткән бойороҡтарын ҡасып ҡына тыңлап торорға теләһә  һәм  был енәйәте өҫтөндә тотолһа, Аллаһ ихтыяры менән күк йондоҙо тарафынан яндырылыр, тиелгән. 
44 юл:
Ендәр [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|Ғәббәси хәлифәлеге]]   осоронан баш алған бөтә мосолман илдәрендәге фольклорҙа ла осрай,  унда ен (ҡатын-ҡыҙ енесенән булһа  — еннири) төшөнсәһе барлыҡҡа килгән. Ул замандарҙа еннириҙәр тураһында риүәйәттәр ҙә булған, мәҫәлән, Жәйһәл Еннири хаҡында. Ислам тәғлимәтселәре ендәргә әллә ни әһәмиәт бирмәһә лә, мосолман нәфис әҙәбиәтендә ендәр, уларға бәйле мөхәббәт тарихтары, улар һаҡлаған хазиналар, хаҡ динлеләрҙе аҙҙырырға, юлдан яҙҙырырға тырышыуҙары тураһында күп яҙылған. Ендәр урта быуаттарҙағы ғәрәп һәм мосолман фольклорында яуыз көстәр яғында йөрөүсән киң таралған персонаж булған. 
 
Ендәр «[[Мең дә бер кисә]]<nowiki/>» әкиәттәрендә һәм башҡаларҙа ҡатнаша. Улар күп осраҡта төрлө бәлә-ҡаза — [[Ауырыу|ауырыуҙарауырыу]]ҙар, көтөлмәгән [[үлем]] —  сәбәпсеһе булып тора йә, киреһенсә, кешеләргә ярҙам итә. Ҡатын-ҡыҙ ендәр ирҙәрҙе әүрәтә. 
 
 Мосолман мистикаһының бер яғы  — ендәрҙе буйһондороп, улар ярҙамында  мөғжизәләр ҡылырға тырышыу. Ендәрҙе буйһондороу тураһындағы китап-ҡулланмалар  әле булһа ҙур һорау менән файҙалана. 
52 юл:
Әзербайжан риүәйәттәрендә ендәр һыбай йөрөргә ярата: улар йәшеренеп кенә атҡа менә лә тегене аҡ күбеккә батырғансы саптыра. Йылҡы хужалары  енде тотоп кәрәген бирер өсөн атты һыртына ыҫмала һөртөп сығарып ебәрә. Ен атҡа менгәс, уның һыртына йәбешә лә ҡаса алмай. Ендең тәненә энә ҡаҙау уның өсөн иң ҡурҡыныс яза һанала. Ен уға энә ҡаҙаған кешенең ихтыярһыҙ ҡолона әүерелә. Ҡоллоҡтан ҡотолор өсөн ен берәй баланың тәненән энәне һурып алыуын үтенә, һурып алһа, алма бирергә вәғәҙә итә. Энә һурып алынғас та, ен юҡҡа сыға<ref><span class="citation">Ҹин (сказка о джинне).&nbsp;— Азербайджанские сказки.&nbsp;— Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1963.&nbsp;</span></ref>.
 
Руандала геноцид сағында хутуҙар һәм тутсиҙар мосолман райондарынан ситтәрәк йөрөргә тырыша, сөнки мосолмандар менән мәсеттәр ендәр ҡарауы аҫтында тип ҡурҡа. Чьянгугуҙа мәсеттәрҙе емермәйҙәр, сөнки уларҙы ендәр һаҡлай тип уйлайҙар һәм уларҙың асыуынан ҡурҡалар. <ref name="Kubai"><span class="citation"><cite style="font-style:normal">Kubai, Anne&#x20;(April 2007).&#x20;</cite></span></ref>
 
Ендәр Көнбайыш мәҙәниәтендә  «[[Мең дә бер кисә]]<nowiki/>» йыйынтығындағы Аладдин тураһындағы әкиәт аша билдәле. Унда һөйләнгәнсә, көршәккә бикләнгән тылсымлы һәм ҡеүәтле зат, көршәкте ышҡып, уны иреккә сығарған һәр кемдең 3 теләген үтәй алған.
61 юл:
* Редьярд Киплингтың  «Ни өсөн Дөйәнең үркәсе бар» (1898) тигән әкиәтендә, Бөтә Сүлдәрҙең Хакимы булған Ен Дөйәне тылсымы менән үркәсле иткән, тиелә. 
* Бер туған Стругацкийҙарҙың «Дүшәмбе шәмбенән башлана» тигән китабында ғифриттәр сихыр һәм тылсым институты ҡорамалдарының береһе булып тора.
 
* Лазарь Лагиндың «Хаттаб уғлы ҡарт» повесы.
* Джонатан Страудтың фәнтәзиле китаптары — '' Сәмәрҡәнд бетеүе,'' ''Голем күҙе,'' ''Птолемей ҡапҡаһы'', ''Сөләймәндең йөҙөгө''.
Юл 67 ⟶ 66:
 
=== Кинематограф ===
Донъя [[Кинематограф|кинематографыкинематограф]]ы<nowiki/>нда ендәр — киң таралған персонаждар.  «Бағдад уғрыһы» (1940 йыл) тигән британ фильмында ен кеше сүрәтендәге бәһлеүән зат булып кәүҙәләнә һәм үҙен лампанан сығарған малайға буйһона.
 
«Аладдиндың тылсымлы лампаһы» (1966 йыл) тигән совет фильмында ла ен уттан сыҡҡан зат булып тора. 
 
 Режиссёр  Роберт Картцмандың  [[1997 йыл|1997 йылда]] төшөрөлгән «Теләктәрҙе үтәүсе» һәм Джек Шолдерҙың  [[1999 йыл|1999 йылдағы]]дағы «Теләктәрҙе үтәүсе-2» фильмдарында яуыз ен ҡатнаша. 
 
==== Фильмдар ====
Юл 114 ⟶ 113:
 
==== Китаптар ====
* Ф. Энсти «Медный кувшин»<br>
* Наталья Солнцева «Копи царицы Савской», «Танец семи вуалей», «Полуденный демон»
* Лазарь Лагин «Старик Хоттабыч»<br>
* Джонатан Страуд «Трилогия Бартимеуса»
* Аркадий и Борис Стругацкие «Понедельник начинается в субботу»
Юл 124 ⟶ 123:
* Нивен Ларри «Загадай желание»
* Галина Чёрная «Джинния» и «Джинния против!»
* Кир Булычёв «Алиса и гость в кувшине»<br>
* Ксения Медведевич «Ястреб халифа»
* Анджей Сапковский «Последнее желание»
Юл 130 ⟶ 129:
==== Компьютер уйындары ====
* '''Heroes of Might and Magic'''
* The Sims<br>
* The Sims 2 FreeTime  
* The Sims 3 Supernatural 
Юл 136 ⟶ 135:
* Perfect World
* Rappelz
* Skylanders: Giants<br>
* World of Warcraft: Cataclysm<br>
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{Reflist|2}}
<div class="references-small" style="column-count:2;-moz-column-count:2;-webkit-column-count:2;">
<references />
</div>
 
== Әҙәбиәт ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ен» битенән алынған