Шадринск өйәҙе: өлгөләр араһындағы айырма

|название=ШадринскийШадринск өйәҙе

'''ШадринскийШадринск өйәҙе '''— [[1923 йыл|1781—1923]] йылдарҙа [[1923Рәсәй йыл|йылдарҙаимперияһы]]<fontның style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font>[[Рәсәй империяһы|Рәсәй Империяһының Пермь губернаһы]] һәм [[РСФСР]]-ҙың [[Екатеринбург]] губернаһы]] составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Шадринск.

ШадринскийШадринск өйәҙе Пермь губернаһының урал арты көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Өйәҙ майҙаны 18 035,6 [[Квадрат километр|км²]] (15 847,1 кв. саҡрым йәки 1 650 792 д<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">и</font>сәтинәдисәтинә) тәшкил итә, шуның 735,78165 км² (646,5 кв. саҡрым йәки 67346 дисәтинә) майҙанын күлдәр биләй. Ис<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">ә</font>тИсәт йылғаһы өйәҙҙе ике өлөшкә бүлә: йылғаның уң яры (көнбайыш һәм көньяҡ һыҙаттары) өйәҙ биләмәһе Силәбе һәм Екатеринбург өйәҙҙәренең дауамы булып хеҙмәт иткән кеүек, ул — тигеҙ, урманһыҙ, ҡара тупраҡлы һәм бик күп күлдәр менән ҡапланған; Исәт йылғаһының һул яғында ҡара тупраҡ араһындағы ҡомло урындар ылыҫ урманы менән ҡапланған; бында күлдәр аҙ. ШадринскийШадринск өйәҙендә урмандар бөтөн майҙандың 14 % биләй — ул губернаның аҙ урманлы өйәҙҙәренең береһе.

ШадринскийШадринск өйәҙе территорияһы [[Тубыл|Тобол]] йылғаһы бассейнына ҡарай, уның ҡушылдығы Исәт өйәҙ биләмәһе буйлап 139 км (130 саҡрым) арауығында аға, уға [[Тинес|Теча]], [[Барнева|Барнёвка]], [[Мейәс]] (түбәнге ағымы өйәҙгә ҡарай) йылғалары ҡоя һ.б. Күлдәр — 309, шуларҙың 47-һе балыҡҡа бай; әһәмиәтле күлдәр: Маян — 151 км² (133 кв. саҡрым), Уйылға — 94 км² (83 кв. саҡрым), Аҙыкүл — 75 км² (66 кв. саҡрым), Тышка — 33 км² (29 кв. саҡрым) һәм Коклан — 32 км² (28 кв. саҡрым); өйәҙҙең сиректән артыҡ тораҡтары күл буйҙарына урынлашҡан.

[[1897 йыл]]да 319 286 кеше (153 941 ир-ат һәм 165 345 ҡатын-ҡыҙ), шуларҙың 15 877 Шадринск (11 686) һәм Далматов ҡалаларында (4 191) һәм 303 409 — өйәҙ тораҡтарында йәшәгән. Халыҡтың күпселеге — [[урыҫтар]]; <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">башҡа халыҡтар</font> (бөтөнбөтә халыҡтың 10 %) — барыһы ла тиерлек [[Башҡорттар|башҡорттабашҡорттар]]<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">р</font>. Халыҡтың 85 % православныйҙар, [[Иҫке тәртип православиеһы|иҫке тәртип православиеһы (старообрядцы]]) — 5 %, [[Ислам|мосолмандар]] — 10 %.

Өйәҙ [[1781 йыл|1781 йылдың 27 ғинуарында]] Пермь наместничествоһыныңнаместниклығының ''Екатеринбург өлкәһе'' <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">составында барлыҡҡа килгән</font>''. 1796 йылдың 12 декабренән [[Пермь губернаһы|Пермь]] [[Пермь губернаһы|губернаһы]] составында, өйәҙгә шулай уҡ бөтөрөлгән ''Далматовский өйәҙе'' территорияһы ла индерелгән.'' 1919 <font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">йылдың 15 июлендә өйәҙ</font> Пермь губернаһы составынан алынып яңы брлыҡҡа килгән Екатеринбург губернаһына күсерелгән.

Өйәҙ ерҙәре түбәндәгесә бүленгән: крәҫтиән ғаиләһенә бүленгән ер учаскаһы (надел) — 13 021,67 км² (1 191 871 дисәтинә), хосуси милекселәргә — 63,15 км² (5 780 дисәтинә), ҡаҙнаға — 4 074,70 км² (372 957 дисәтинә), төрлө учреждениеларға — 91,59 км² (8 383 дисәтинә) булған; барлығы 17 251,11 км² (1 578 991 дисәтинә). ШадринскийШадринск өйәҙе ер (земство мәғлүмәттәре) участкалары (угодья) түбәндәгесә бүленә: усадьбалар өсөн — 231,35 км² (21 175 дисәтинә), һөрөнтө ерҙәр — 5 703,04 км² (521 999 дисәтинә), болон һәм бесәнлектәр — 2 523,96 км² (231 018 дисәтинә), урмандар — 2 584,17 км² (236 529 дисәтинә), эшкәртеү өсөн уңайлы башҡа ерҙәр — 4 004,47 км² (366 528 дисәтинә), барлыҡ уңайлы ерҙәр — 15 047,00 км² (1 377 249 дисәтинә); ҡалғандары — уңайһыҙ ерҙәр. Бөтөн һөрөнтө ерҙәр тигеләй крәҫтиәндәргә бирелгән, урмандарҙы күп өлөшө — ҡаҙна ҡулында. ШадринскийШадринск өйәҙе, яҡшы тупрағы арҡаһында, Пермь өлкәһенең төп игенселек биләмәләре булып тора. Өйәҙҙә таралған иң төп ашлыҡ — яҙғы [[бойҙай]] һәм һоло, артабан ужым һәм яҙғы [[арыш]]; бойҙай уртаса 163,8 мең тоннаға яҡын (10 млн бот), һоло — 81,9 мең тоннанан артыҡ (5 млн бот), арыш — 16,4 мең тоннаға тиклем (1 млн бот) йыйыла. Артып ҡалған ашлыҡты өлөшләтә Шадринскиҙа араҡы ҡойоу заводында эшкәрткәндәр, ә күп өлөшөн өйәҙ сиктәренән ашлыҡлата сығарғандар. Ашламалар булмағанлыҡтан, Шадринск өйәҙенең тупраҡ байлығы кәмегән; унда крәҫтиән хужалыҡтарын ныҡ хәлһеҙләндергән иген уңмаған йылдар булған. 1899 йылда 154 057 баш, эре мөгөҙлө малдар 1 215 101 баш, [[Һарыҡ]] 1 319 825 баш, [[кәзә]] 22 368 баш, [[сусҡалар]] 220 015 баш булған. Күл буйында йәшәгән ауыл халҡы балыҡсылыҡ менән шөғөлләнгән.

[[Категория:Ҡурған губернаһы өйәҙҙәре]]