Википедия

Екатеринбург өйәҙе: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
"Екатеринбургский уезд" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Уезд Российской империи
|название=Екатеринбург өйәҙе
|герб губернии=Coat_of_Arms_of_Perm_gubernia_(Russian empire).png
|губерния=Пермь губернаһы
|герб=Coat of Arms of Yekaterinburg (Sverdlovsk oblast) (1783).png
|карта=Permskaya_gubernia_Ekaterinburgsky_uezd.png
|центр=Екатеринбург
|образован=1781
|упразднён=1923
|площадь=24 078,1 саҡрым²
|население= 412&nbsp;296<ref name="Демоскоп Weekly">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg=31|title=Демоскоп Weekly. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии)|archiveurl=http://www.webcitation.org/65iADqMlG|archivedate=2012-02-25}}</ref> кеше (1897)
}}
{{Актуальность|начало [[XX век]]а}}
 
[[Файл:Карта_Екатеринбургского_уезда_(1908).jpg|справа|мини|539x539пкс|Екатеринбург өйәҙе картаһы; 1908{{Nbsp}}йыл]]
'''Екатеринбург өйәҙе'''  — 1781—1923  йылдарҙа  [[Рәсәй империяһы|Рәсәй империяһы Пермь губернаһы  <font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">һәм</font>]] РСФСР-ҙың Екатеринбург губернаһы составындағы административ-территориаль берәмек .  Өйәҙ ҡалаһы  —  [[Екатеринбург]].
 
== Географияһы ==
Екатеринбург  өйәҙе майҙаны буйынса   Пермь губернаһының, күлдәр биләгән 888 км2 (780 кв. саҡрым) майҙанды иҫәпләмәгәндә, <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">4-</font>се урында торған, майҙаны  28  291 [[Квадрат километр|км<sup>2</sup>]] (24  858 кв. саҡрым), өйәҙе булған. <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">Өйәҙҙең үҙләштерелгән биләмәһе</font> 27  761 км<sup>2</sup> (2  541  мең   дис.) тигеҙ булған:  урмандар  — 23  325 км<sup>2</sup> (2  135  мең дис.),  һөрөнтө ерҙәр  — 2  994 км<sup>2</sup> (274  мең   дис.),  болондар һәм  утлауыҡтар  — 1  453 км<sup>2</sup> (133  мең дис.) яҡын.  Уңайһыҙ ерҙәр  —  2  622 км<sup>2</sup> (240  мең дис.) яҡын.  Ҡаҙна ерҙәр  — 8  019 км<sup>2</sup> (734  мең дис.), крәҫтиәндәргә бүленгән участкалар  — 2  939 км<sup>2</sup> (269  мең дис.),  хосуси биләмәләр  (башлыса завод биләмәләре)  — 19  174 км<sup>2</sup> (1  755  мең дис.); ҡалған ерҙәр ҡаланыҡы, сиркәүҙеке, монастырҙарҙыҡы һ.б. булған. Хосуси милек хужалары: дворяндар —16  181 км<sup>2</sup> (1481  мең дис.),  сауҙагәрҙәр  — 2  972 км<sup>2</sup> (272 мең  дис.), мещандар һәм  крәҫтиәндәр  — 2  207 км<sup>2</sup> (202  мең   дис.) ергә эйә булған.  Халыҡ һаны  — 347  133.
 
Был тирәлә түбәләре  артыҡ ныҡ бейек булмаған [[Урал тауҙары]], төньяҡтан көньяҡҡа, тупраҡ составында һәм төҙөлөшөндә ҙур ҡатмарлылыҡ, шулай уҡ  бындағы минералдар һәм аҫыл таштарҙың байлығын һәм төрлөлөгөн барлыҡҡа килтереп,  өйәҙ территорияһы буйлап уҙа. Екатеринбург өйәҙенең алтын рудниктары һәм  приискылары  борондан данлыҡлы булған. Өйәҙ территорияһында ҙур йылғалар юҡ, ләкин уртаса йылғалар байтаҡ булған: Исәт, Тагил, Нейва, Реян, Пышма, [[СинараИсәт (Исетьҡушылдығы ҡушылдығы)|Синара]], [[Тинес| (Теча]]), уның һул ҡушылдыҡтары Ревда һәм [[Төньяҡ]] һәм(Северная), уң ҡушылдыҡтары  [[ Шайтан]] һәм [[ Билимбаиха]], [[Ҡариҙел]] һ.б.. Күлдәрҙән иң шәбе: [[Өйәлге]] (түңәрәк әйләнәһендә әйләнәһе оҙонлоғо 64  км), Ирт<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">ә</font>ш (оҙонлоғо 64  км), Кәҫле (түңәрәк әйләнәһендәәйләнәһе 96  км-ҙан артыҡ), Исәткүл (түңәрәк әйләнәһендәәйләнәһе 21  км), Тәүәт<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">ү</font>й (түңәрәк әйләнәһендәәйләнәһе 43  км), Балтым. Иң ҙур завод быуалары  — Ҡыштым һәм  Үрге Исәт. Екатеринбург өйәҙендәге завод ҡасабалары  халыҡ һаны буйынса бик күп өйәҙ ҡалаларынан ҡалышмай (мәҫәлән, Берёзовский  — 10  189 кеше, Кәҫле (Касли) һәм  [[Ҡыштым]] — более 9 меңдән артыҡ, Невьянск  — 12  355). Күп халыҡ йәшәгән ауылдар ҙа аҙ булмаған (уларҙа 1  - 2  мең һәм унан күберәк кеше йәшәгән).
 
== Тарихы ==
Өйәҙ [[1781 йыл|1781 йылдың 27 ғинуарында]] Пермь наместничествоһы  ''Екатеринбург өлкәһе составында  барлыҡҡа килгән''. [[1796]] <font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">йылдың 12 декабренән </font>Пермь губерн<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">аһы </font>составында булған. [[1919 йыл|1919 йылдың 15 июленән]] өйәҙ   Пермь губернаһы составынан яңы барлыҡҡа килгән  [[Екатеринбург]] губернаһына күсерелгән.
 
[[1923 йыл|1923 йылдың 3 ноябрендә]] өйәҙ бөтөрөлгән,  уның территорияһы [[Урал]] өлкәһе Екатеринбург округы составына ингән.
 
== Халҡы ==
[[1897]] <font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">йылғы йәниҫәп </font>мәғлүмәттәре буйынса өйәҙҙә халыҡ һаны 412  296 кеше,  шуның араһында  [[урыҫтар]] — 398177, [[башҡорттар]] — 8583, [[мишәрҙәр]] — 2983, [[татарҙар]] — 1253 һ.б. булған.  [[Екатеринбург]]  ҡалаһында 43  239 кеше йәшәгән
 
== Административ бүленеше  ==
[[1913 йыл|1913 йылда]] өйәҙ составында 61 улус булған<ref>{{книга|автор=|заглавие=Адрес-календарь и справочная книжка Пермской губернии на 1913 год|ответственный=|ссылка=http://elib.uraic.ru/handle/123456789/6372|место=Пермь|издательство=Типолитография Губернского правления|год=1912|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}</ref>:
{| style="margin-bottom: 10px;" cellpadding="10"
|
* Арамильская Арамильский — с. Арамиль ауылы,
* Аятский — Аят ауылы,
* Аятская — с. Аятское,
* Бәғәрәк — Бәғәрәк ауылы,
* Багарякская — с. Багарякское,
* Белоярская Белоярский — с. Белоярское ауылы,
* Берёзовская Берёзовский — Березовский заводзаводы,
* Белембай — Белембай заводы,
* Билимбаевская — Билимбаевский завод,
* Бобровская Бобровский — с. Бобровское ауылы,
* Бруснятская Бруснятский — с. Бруснятское ауылы,
* Булзинская Булзинский — с. Булзинское ауылы,
* Быньговская Быньговский — Быньговский заводзаводы,
* Верх-Исетская Исетский — Верх-ИсетскийҮрге Исәт заводзаводы,
* Верх-Нейвинская Нейвинский — Верх-Үрге Нейвинский заводзаводы,
* Верхне-Тагильская Тагильский — Верхне-ТагильскийҮрге Тагил заводзаводы,
* Верхне-Уфалейская Уфалейский — Верхне-УфалейскийҮрге Уфалей заводзаводы,
* Воскресенская Воскресенский — с. Воскресенское ауылы,
* Глинская Глинский — с. Глинское ауылы,
* Горнощитская Горнощитский — с. Горнощитское ауылы,
* Гробовская Гробовский — с. Гробово ауылы,
* Карабольская Карабольский — д. Караболка ауылы,
* Каслинский — Кәҫле (Касли) заводы,
* Каслинская — Каслинский завод,
* Кисловская Кисловский — с. Кисловское ауылы,
|
* Конёвская Конёвский — с. Коневское ауылы,
* Кульмяковская Кульмяковский — д.Күлмәк (Кульмякова) ауылы,
* Куяшская Куяшский — с.Ҡояш (Куяш) ауылы,
* Кыштымская Кыштымский — [[Ҡыштым|Верхне-КыштымскийҮрге Кыштым заводзаводы]],
* Ленёвская Ленёвский — с. Ленёвское ауылы,
* Липовская Липовский — с. Липовское ауылы,
* Логиновская Логиновский — с. Логиновское ауылы,
* Маминская Маминский — с. Маминское ауылы,
* Мостовская Мостовский — с. Мостовское ауылы,
* Мраморская Мраморский — Мәрмәр (Мраморский) заводзаводы,
* Невьянская Невьянский — Невьянский заводзаводы,
* Нейво-Рудянская Рудянский — Нейво-Рудянский заводзаводы,
* Нижне-Исетская Исетский — Нижне-ИсетскийТүбәнге Исәт заводзаводы,
* Нижнесельская Нижнесельский — с. Нижнее ауылы,
* Нижне-Уфалейская Уфалейский — Нижне-Түбәнге Уфалейский заводзаводы,
* Ново-Ипатовская Ипатовский — с. Ново-Ипатово ауылы,
* Огневская Огневский — с. Огневское ауылы,
* Покровская Покровский — с. Покровское ауылы,
* Полдневская Полдневский — с. Полдневское ауылы,
* Полевская Полевский — Полевской заводзаводы,
* Пышминский — Пышма заводы,
* Пышминская — Пышминский завод,
|
* Ревдинский — Ревда заводы,
* Ревдинская — Ревдинский завод,
* Режевская Режевский — Режевской заводзаводы,
* Рождественская Рождественский — с. Кузнецкое ауылы,
* Сарапульская Сарапульский — с. Сарапульское ауылы,
* Саринский — Һары ауылы,
* Саринская — д. Сары,
* Северо-Коневская Коневский — с. Коневское ауылы
* Северская Северский — Төньяҡ (Северский) заводзаводы,
* Сысертская Сысертский — Сысерт (Сысертский) заводзаводы,
* Таватуйский — Тәүәтүй ауылы,
* Таватуйская — д. Таватуй,
* Тиминская Тиминский — с. Тиминское ауылы,
* Уткинская Уткинский — Уткинский заводзаводы,
* Хромцовская Хромцовский — с. Хромцовское ауылы,
* Черданская Черданский — с. Черданское ауылы,
* Черемисская Черемисский — с.Сирмеш (Черемисское) ауылы,
* Шайтанский — Шайтан заводы,
* Шайтанская — Шайтанский завод,
* Шарташская Шарташский — с. Шарташское ауылы,
* Шуралинская Шуралинский — Шүрәле (Шуралинский) заводзаводы,
* Щелкунская Щелкунский — с. Щелкун ауылы
* Юшковский.
* Юшковская.
|}
 
== Иҡтисады ==
[[Файл:Gorskii_04425u.jpg|мини|Кәҫле заводында формаларҙы биҙәү; 1910{{Nbsp}}йыл]]
Завод ихтяжы өсөн даими ҡырҡыуға дусар ителһә лә, Екатеринбург өйәҙе [[Урман|урманға]], төп элементы ҡарағай булған ылыҫ урманына, бай. Игенселек үҫеше көсһөҙ булған. Башлыса һоло һәм яҙғы [[Арыш|арыш]] һәм [[Бойҙай|бойҙай]], аҙыраҡ — арпа, [[Борсаҡ|борсаҡ]], [[Етен|етен]], [[Тарма|киндер]] сәскәндәр. [[Бәрәңге|Картуф]] тик йәшелсә баҡсалары культураһы тип һаналған. Көндәлек тормош өсөн генә мал тотҡандар, әйтер кәрәк, халыҡтың бер өлөшө заводтарҙа эшләгәнлектән, аттар байтаҡ булған: 73 мең башҡа яҡын. [[Һыйыр|Һыйыр]] малы - 50 меңдән артыҡ, [[Һарыҡ|һарыҡ]] - 60 меңдән артыҡ [[Сусҡалар|сусҡалар]] һәм [[Кәзә|кәзә]] - бик аҙ ғына.
Несмотря на значительные постоянные вырубки для нужд заводов, Екатеринбургский уезд был очень богат [[Урман|лесом]], преимущественно хвойным, главным элементом которого является сосна. Хлебопашество было развито слабо. Сеяли, главным образом, овёс и яровые [[Арыш|рожь]] и [[Бойҙай|пшеницу]], меньше — ячмень, [[Борсаҡ|горох]], [[Етен|лён]], [[Тарма|коноплю]]. [[Бәрәңге|Картофель]] вообще принадлежал к огородным культурам. Скот держался лишь для домашнего обихода, причем, ввиду работ части населения на заводах, лошадей было значительное число: около 73 тыс. голов. [[Һыйыр|Коров]] свыше 50 тыс., [[Һарыҡ|овец]] свыше 60 тыс. [[Сусҡалар|Свиней]] и [[Кәзә|коз]] очень немного.
 
Кәсепселек (кустарные промыслы), шулар араһында тәгәрмәс туғынлау, һандыҡ, тимерселек эшләнмәләре (изделиелары), итек һәм башмаҡтар тегеү күренекле урын биләгән, халыҡ көнкүрешендә аҙ булһа ла ярҙам-ҡушым булған; бындағы халыҡты тау заводтары мәшғүллек менән тәьмин иткән: 40 [[Алтын|алтын]] һәм платина приискыһы, етештереү (производство) суммаһы 2 1/2 млн. һумға яҡын, 5 млн һумдан артыҡ етештереү суммалы 32 суйын иретеү һәм суйын ҡойоу заводы, 1 ҙур булмаған баҡыр иретеү, бер нисә сөй-ҡаҙаҡ һәм башҡа металл эшләнмәләре (изделиелары) заводы, күп тимерлектәр (200-гә яҡын). Барлыҡ әйләнеш суммаһы 10 млн һумға яҡын һәм 36 мең эшсеһе эшләгән заводтар һаны 800-гә яҡын булған.
Кустарные промыслы, между которыми видное место занимают выделка колёс, сундуков, кузнечных изделий, сапог и башмаков, составляли небольшое подспорье в жизни населения; главное занятие для него давали горные заводы: 40 приисков [[Алтын|золота]] и платины, с суммой производства около 2 1/2 млн. руб., 32 чугуноплавильных и чугунолитейных завода, с производством свыше 5 млн руб., 1 небольшой медеплавильный, несколько гвоздильных и разных металлических изделий, много кузниц (почти 200). Всего заводов было до 800, с суммой оборота около 10 млн руб. и 36 тыс. рабочих.
 
== Урындағы үҙидара ==
[[1892 йыл|1892 йыл]]да өйәҙҙә 8 259 уҡыусы уҡыған 102 мәктәп булған; шуның 1-һе 2-класлы училище, 82 башланғыс, 2 грамоталылыҡ мәктәбе. 9 врач участкаһы, ҡабул итеү пункттары - 30, шуларҙың 10-һы врачтар менән һәм 20 фельдшер пункты. Земствоның килемдәре һәм сығымдары 400 мең һум тирәһе булған; шуның эсенән земство хакимиәте өсөн 30 меңгә яҡын аҡса тотонола: халыҡ мәғарифына 88 мең, дауалау (врачтар) ихтыяжы өсөн 82 меңгә яҡын һум.
В [[1892 йыл|1892 году]] в уезде насчитывалось 102 школы, с 8 259 человек учащихся; из них 1 училище 2-классное, 82 начальных, 2 школы грамотности. Врачебных участков 9, приемных пунктов 30, из них 10 с врачами и 20 фельдшерских. Доходы и расходы земства составили около 400 тысяч рублей; из них расходуется на земскую администрацию около 30 тыс., на народное образование 88 тыс., на врачебные нужды около 82 тыс. руб.
 
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 100 ⟶ 114:
* [http://starye-karty.litera-ru.ru/uezd/perm_karta-ekaterinburgskiy_uezd.html Старые карты Екатеринбургского уезда]
* {{БЭ2013У|index.php/2-statya/10104-ekaterinburgskij-uezd|автор=Шумилов Е. Н.}}
[[Екатеринбург тарихы]]
[[Пермь губернаһы өйәҙҙәре]]
[[Тарихи Башҡортостан]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Екатеринбург_өйәҙе» битенән алынған