Википедия

Шадринск өйәҙе: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
"Шадринский уезд" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Уезд Российской империи
'''Шадринский өйәҙе '''— [[1923 йыл|1781—1923]] [[1923 йыл|йылдарҙа]]<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font>[[Рәсәй империяһы|Рәсәй Империяһының Пермь губернаһы]] һәм РСФСР-ҙың [[Екатеринбург]] губернаһы составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Шадринск.
|название=Шадринский өйәҙе
|герб губернии=Coat_of_Arms_of_Perm_gubernia_(Russian empire).png
|губерния=Пермь губернаһы
|герб=
|карта=Permskaya_gubernia_Shadrinsky_uezd.png
|центр=Шадринск
|образован=1781
|упразднён=1923
|площадь=15&nbsp;200,6 саҡрым²
|население= 310&nbsp;669<ref name="Демоскоп Weekly">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg=31|title=Демоскоп Weekly. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии)|archiveurl=http://www.webcitation.org/65iADqMlG|archivedate=2012-02-25}}</ref> кеше (1897)
}}
{{Актуальность|XX быуат башы}}
 
'''Шадринский өйәҙе '''— [[1923 йыл|1781—1923]] [[1923 йыл|йылдарҙа]]<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> </font>[[Рәсәй империяһы|Рәсәй Империяһының Пермь губернаһы]] һәм РСФСР-ҙың [[Екатеринбург]] губернаһы составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Шадринск.
 
== Географияһы ==
Шадринский  өйәҙе Пермь губернаһының урал арты көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Өйәҙ майҙаны 18&nbsp; 035,6 [[Квадрат километр|км<sup>2</sup>]] (15&nbsp; 847,1 кв. саҡрым йәки  1&nbsp; 650&nbsp; 792 д<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">и</font>сәтинә) тәшкил итә,  шуның 735,78165 км<sup>2</sup> (646,5 кв.  саҡрым  йәки 67346 дисәтинә) майҙанын күлдәр биләй. Ис<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">ә</font>т йылғаһы өйәҙҙе ике өлөшкә бүлә: йылғаның уң яры (көнбайыш һәм көньяҡ һыҙаттары) өйәҙ биләмәһе Силәбе һәм Екатеринбург өйәҙҙәренең дауамы булып хеҙмәт иткән кеүек, ул ул — тигеҙ, урманһыҙ,  ҡара тупраҡлы һәм бик күп күлдәр менән ҡапланған; Исәт йылғаһының һул яғында ҡара тупраҡ араһындағы ҡомло урындар ылыҫ урманы менән ҡапланған; бында күлдәр аҙ. Шадринский өйәҙендә урмандар бөтөн  майҙандың  14&nbsp;% биләй% биләй — ул губернаның аҙ урманлы өйәҙҙәренең береһе.
 
Шадринский өйәҙе территорияһы  [[Тубыл|Тобол]]  йылғаһы бассейнына ҡарай, уның ҡушылдығы Исәт өйәҙ биләмәһе буйлап 139 км (130 саҡрым) арауығында аға,  уға  [[Тинес|Теча]], [[Барнева|Барнёвка]], [[Мейәс]] (түбәнге ағымы өйәҙгә ҡарай)  йылғалары ҡоя һ.б. Күлдәр Күлдәр — 309,  шуларҙың 47-һе балыҡҡа бай; әһәмиәтле күлдәр: Маян  — 151 км<sup>2</sup> (133 кв. саҡрым), Уйылға  — 94 км<sup>2</sup> (83 кв. саҡрым), Аҙыкүл  — 75 км<sup>2</sup> (66 кв. саҡрым), Тышка  — 33 км<sup>2</sup> (29 кв. саҡрым) һәм Коклан  — 32 км<sup>2</sup> (28 кв. саҡрым); өйәҙҙең сиректән артыҡ тораҡтары күл буйҙарына урынлашҡан.
 
== Халҡы ==
[[Файл:Gorskii_04660u.jpg|мини|300x300пкс|Шадринск ҡалаһында Спас-Преображенский Соборы. С.&nbsp; М.&nbsp; Прокудин-Горский фотоһы, 1910&nbsp;&#x439;&#x44B;&#x43B; йыл&#x2E;]]
[[1897 йыл|1897 йылда]]да 319&nbsp; 286 кеше (153&nbsp; 941  ир-ат һәм  165&nbsp; 345 ҡатын-ҡыҙ), шуларҙың 15&nbsp; 877  Шадринск (11&nbsp; 686)  һәм  Далматов ҡалаларында  (4&nbsp; 191)  һәм 303&nbsp;409 409 — өйәҙ тораҡтарында йәшәгән.  Халыҡтың күпселеге күпселеге — урыҫтар;  <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">башҡа халыҡтар</font>  (бөтөн халыҡтың 10 %) — — барыһы ла тиерлек  [[Башҡорттар|башҡортта]]<font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">р</font>. Халыҡтың 85&nbsp; % православныйҙар, [[Иҫке тәртип православиеһы|иҫке тәртип православиеһы (старообрядцы]])  — 5&nbsp; %, [[Ислам|мосолмандар]]  — 10&nbsp; %.
 
Өйәҙ халҡының тығыҙлығы 1 км<sup>2</sup> - — ға (квадрат саҡрымға 21 кеше) 18,5 кеше. Пермь губернаһында был өйәҙҙән дә тығыҙыраҡ йәшәгән бер өйәҙ - — 2 ҡалаһы һәм 420 тораҡ пункты булған Оханский өйәҙе (кв. саҡрымға 21,5 кеше) бар. Халыҡ һаны  2 меңдән артҡан тораҡ пункттар күп.
 
== Тарихы ==
Өйәҙ [[1781 йыл|1781 йылдың 27 ғинуарында]] Пермь наместничествоһының  ''Екатеринбург өлкәһе  <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">составында барлыҡҡа килгән</font>''. 1796 йылдың 12 декабренән [[Пермь губернаһы|Пермь]] [[Пермь губернаһы|губернаһы]] составында,  өйәҙгә шулай уҡ  бөтөрөлгән  ''Далматовский   өйәҙе территорияһы ла индерелгән.'' 1919 <font style="background-color: rgb(189, 212, 255);">йылдың 15 июлендәөйәҙиюлендә өйәҙ</font> выделенПермь изгубернаһы составасоставынан Пермскойалынып губерниияңы вобрлыҡҡа вновькилгән образованнуюЕкатеринбург Екатеринбургскуюгубернаһына губерниюкүсерелгән.
 
1923 йылдың 3 ноябрендә өйәҙ бөтөрөлгән, уның территорияһы Урал өлкәһе Шадрин округы составына ингән.
[[3 ноябрь|3 ноября]] [[1923 йыл|1923 года]] уезд был ликвидирован, его территория вошла в состав Шадринского округа Уральской области.
 
== Административ бүленеш  ==
В [[1913 йыл|1913йылда году]]өйәҙ всоставына состав49 уезда входило 49улус волостейингән<ref>{{Китап|заглавие=Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія|ссылка=http://www.prlib.ru/Lib/pages/item.aspx?itemid=391|место=Кіевъ|издательство=Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ|год=1913}}</ref>:
{| style="margin-bottom: 10px;" cellpadding="10"
|
* Әмин,
* Аминевская,
* Баҡлан,
* Бакланская,
* Барневский,
* Барневская,
* Басман,
* Басмановская,
* Батуринский,
* Батуринская,
* Бродоколмакский,
* Бродоколмакская,
* Бугаевский
* Бугаевская,
* Буринский,
* Буринская,
* Буткинский,
* Буткинская,
* Беликульский,
* Беликульская,
* Белоярский,
* Белоярская,
* Верхтеченский,
* Верхтеченская,
* Водениковский,
* Водениковская,
* Вознесенский,
* Вознесенская,
* Галкинский,
* Галкинская,
* Далматовский — Далматов ҡалаһы,
* Далматовская — г. Далматов,
* Замараевский,
* Замараевская,
|
* Иванищевский,
* Иванищевская,
* Канашский,
* Канашская,
* Каргапольский,
* Каргапольская,
* Ҡыҙылбай,
* Кизылбаевская,
* Кондинский — Кондинское ауылы,
* Кондинская — с. Кондинское,
* Красномыльский,
* Красномыльская,
* Крестовский,
* Крестовская,
* Кривской,
* Кривская,
* Крутихинский,
* Крутихинская,
* Макаровский,
* Макаровская,
* Макарьевский,
* Макарьевская,
* Мехонский,
* Мехонская,
* Николаевский,
* Николаевская,
* Ново-ПетропавловскаяПетропавловский,
* Ольховский,
* Ольховская,
* Осиновский,
* Осиновская,
* Першинский,
* Першинская,
|
* Песковский,
* Песковская,
* Песчанский,
* Песчанская,
* Петропавловский,
* Петропавловская,
* Смолинский,
* Смолинская,
* Сугоякский,
* Сугоякская,
* Сухринский,
* Сухринская,
* Теча-Башҡорт — Мөслим ауылы
* Теченско-Башкирская — д. Мюслюмова
* Теча-Рус — Теченское ауылы
* Теченско-Русская — с. Теченское
* Түләк,
* Тюляковская,
* Үксән — Үксән ауылы,
* Уксянская — с. Уксянское,
* УстьБәғәрәк-Багарякская Тамаҡ — д.Түбәнге (Нижняя) ауылы,
* Ҡарабол-Тамаҡ,
* Усть-Карабольская,
* Мейәс-Тамаҡ
* Усть-Миасская
* Широковский,
* Широковская,
* Яуығлы.
* Яутлинская.
|}
 
== ЭкономикаИҡтисады ==
Өйәҙ ерҙәре түбәндәгесә бүленгән: крәҫтиән ғаиләһенә бүленгән ер учаскаһы (надел) — 13 021,67 км<sup>2</sup> (1 191 871 дисәтинә), хосуси милекселәргә — 63,15 км<sup>2</sup> (5 780 дисәтинә), ҡаҙнаға — 4 074,70 км<sup>2</sup> (372 957 дисәтинә), төрлө учреждениеларға — 91,59 км<sup>2</sup> (8 383 дисәтинә) булған; барлығы 17 251,11 км<sup>2</sup> (1 578 991 дисәтинә). Шадринский өйәҙе ер (земство мәғлүмәттәре) участкалары (угодья) түбәндәгесә бүленә: усадьбалар өсөн — 231,35 км<sup>2</sup> (21 175 дисәтинә), һөрөнтө ерҙәр — 5 703,04 км<sup>2</sup> (521 999 дисәтинә), болон һәм бесәнлектәр — 2 523,96 км<sup>2</sup> (231 018 дисәтинә), урмандар — 2 584,17 км<sup>2</sup> (236 529 дисәтинә), эшкәртеү өсөн уңайлы башҡа ерҙәр — 4 004,47 км<sup>2</sup> (366 528 дисәтинә), барлыҡ уңайлы ерҙәр — 15 047,00 км<sup>2</sup> (1 377 249 дисәтинә); ҡалғандары — уңайһыҙ ерҙәр. Бөтөн һөрөнтө ерҙәр тигеләй крәҫтиәндәргә бирелгән, урмандарҙы күп өлөшө — ҡаҙна ҡулында. Шадринский өйәҙе, яҡшы тупрағы арҡаһында, Пермь өлкәһенең төп игенселек биләмәләре булып тора. Өйәҙҙә таралған иң төп ашлыҡ — яҙғы [[бойҙай]] һәм һоло, артабан ужым һәм яҙғы [[арыш]]; бойҙай уртаса 163,8 мең тоннаға яҡын (10 млн бот), һоло — 81,9 мең тоннанан артыҡ (5 млн бот), арыш — 16,4 мең тоннаға тиклем (1 млн бот) йыйыла. Артып ҡалған ашлыҡты өлөшләтә Шадринскиҙа араҡы ҡойоу заводында эшкәрткәндәр, ә күп өлөшөн өйәҙ сиктәренән ашлыҡлата сығарғандар. Ашламалар булмағанлыҡтан, Шадринск өйәҙенең тупраҡ байлығы кәмегән; унда крәҫтиән хужалыҡтарын ныҡ хәлһеҙләндергән иген уңмаған йылдар булған. 1899 йылда 154 057 баш, эре мөгөҙлө малдар 1 215 101 баш, [[Һарыҡ]] 1 319 825 баш, [[кәзә]] 22 368 баш, [[сусҡалар]] 220 015 баш булған. Күл буйында йәшәгән ауыл халҡы балыҡсылыҡ менән шөғөлләнгән.
Земли уезда принадлежали: крестьянам в наделе — 13&nbsp;021,67 км<sup>2</sup> (1&nbsp;191&nbsp;871 десятина), частным собственникам — 63,15 км<sup>2</sup> (5&nbsp;780 десятин), казне — 4&nbsp;074,70 км<sup>2</sup> (372&nbsp;957 десятин), различным учреждениям — 91,59 км<sup>2</sup> (8&nbsp;383 десятины); всего 17&nbsp;251,11 км<sup>2</sup> (1&nbsp;578&nbsp;991 десятина). По угодьям (земские данные) земли Шадринского уезда распределяются так: усадебных — 231,35 км<sup>2</sup> (21&nbsp;175 десятин), пахотных — 5&nbsp;703,04 км<sup>2</sup> (521&nbsp;999 десятин), лугов и сенокосов — 2&nbsp;523,96 км<sup>2</sup> (231&nbsp;018 десятин), лесов — 2&nbsp;584,17 км<sup>2</sup> (236&nbsp;529 десятин), прочих удобных земель не обрабатываемых — 4&nbsp;004,47 км<sup>2</sup> (366&nbsp;528 десятин), всего удобных — 15&nbsp;047,00 км<sup>2</sup> (1&nbsp;377&nbsp;249 десятин); остальные — неудобные. Пашня почти вся принадлежит крестьянам, большая часть лесов — казне. Шадринский уезд, благодаря хорошей почве, принадлежит к земледельческим местностям Пермской губернии. Главнейшие культивируемые в уезде хлеба — яровая [[Бойҙай|пшеница]] и овёс, затем озимая и яровая [[Арыш|рожь]]; в среднем собирается пшеницы около 163,8 тыс. тонн (10 млн. пудов), овса — свыше 81,9 тыс. т. (5 млн. пудов), ржи — до 16,4 тыс. т. (1 млн. пудов). Избыток хлеба частью перерабатывается на винокуренном заводе в Шадринске, но большей частью вывозится за пределы уезда в зерне. Вследствие отсутствия удобрения, почвенные богатства Шадринского уезда истощались; в нём произошёл ряд неурожаев, сильно подорвавших крестьянское хозяйство. В [[1899 йыл|1899 году]] лошадей было 154&nbsp;057, крупного рогатого скота 1&nbsp;215&nbsp;101 голова, [[Һарыҡ|овец]] 1&nbsp;319&nbsp;825, [[Кәзә|коз]] 22&nbsp;368, [[Сусҡалар|свиней]] 220&nbsp;015. Жители приозёрных селений занимаются рыболовством.
 
Кәсепселек (кустарные) промыслалары, бигерәк тә күн эшкәртеү, итекселек, тире иләү һәм һарыҡ тиреһенән әйбер тегеү үҫешкән булған. Фабрикалар һәм заводтар араһында иң мөһимдәре он тарттырыу предприятиелары (мукомольни) булған. Сауҙа, бигерәк тә йәрминкә сауҙаһы, үҫешкән булған; барыһынан да мөһимерәге Ивановсий ауылындағы ''Крестовский-Ивановский йәрминкәһе'' (Шадринск ҡалаһынан 27 саҡрымда), 1900 йылда унда 3 712 000 һумлыҡ тауар (йәнлек тиреләре, сәй, мануфактура һ.б.) килтерелгән һәм 3 209 000 һумлыҡ һатылған; Ивановск ауылында уҙған йәрминкәләрҙә (1 июль — 1 сентябрь) дәүләт банкыһының бүлектәре һәм почта-телеграф конторалары асылған; әллә ни ҙур булмаған (заштатный) Далматов ҡалаһында ла хатта халыҡ ҡайнап торған йәрминкәләр уҙған.
Были развиты кустарные промыслы, особенно кожевенный, сапожный, скорняжный и овчинный. Из фабрик и заводов более значительны мукомольни. Торговля развита, особенно ярмарочная; всего значительнее ''Крестовско-Ивановская ярмарка'' в селе Ивановском (в 27 верстах от города Шадринска), на которую в [[1900 йыл|1900 году]] привезено было товаров (меха, чай, мануфактура и др.) на 3&nbsp;712&nbsp;000 руб., продано на 3&nbsp;209&nbsp;000 руб.; во время ярмарки ([[1 июль|1 июля]] — [[1 сентябрь|1 сентября]]) в селе Ивановском открывались отделения государственного банка и почтово-телеграфная контора; довольно бойкие ярмарки бывали в заштатном городе Далматове.
 
== Урындағы үҙидара ==
== Местное самоуправление ==
Земство дауаханалары — 5 (2-һе ҡалала); земство хеҙмәтендәге врачтар — 10. 89 башланғыс мәктәп, уларҙың 2 халыҡ мәғарифы министрлығына ҡараған (1 — сит илдән килгәндәр өсөн), 61 земство (4 сит илдәрҙән килгән христиандар өсөн) һәм 26 сиркәү янындағы мәктәптәр. Өйәҙ земствоһының 1900 йылға бюджеты: килем — 308 637 һум, сығым — 312 167 һум, шулар эсенән земство идаралығына — 19 710 һум, халыҡ мәғарифына — 77 817 һу, медицинаға — 81 289 һум.
Земских больниц 5 (2 в городах); врачей на земской службе 10. Школ начальных 89, из них 2 министерства народного просвещения (1 для иностранцев), 61 земских (4 для иностранцев-христиан) и 26 церковно-приходских. Бюджет уездного земства за [[1900 йыл|1900 год]]: доходы — 308&nbsp;637 руб., расходы — 312&nbsp;167 руб., в числе последних на земское управление — 19&nbsp;710 руб., на народное образование — 77&nbsp;817 руб., на медицину — 81&nbsp;289 руб.
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
{{reflist}}
 
== Һылтанмалар ==
Юл 89 ⟶ 103:
* [http://starye-karty.litera-ru.ru/uezd/perm_karta-shadrinskiy_uezd.html Старые карты Шадринского уезда]
* [http://starye-karty.litera-ru.ru/uezd/perm_karta-dolmatovskiy_uezd.html Старые карты Долматовского (Далматовского) уезда]{{ЭСБЕ}}
 
[[Категория:Ҡурған өлкәһе тарихы]]
[[Тарихи Башҡортостан]]
[[Ҡурған губернаһы өйәҙҙәре]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Шадринск_өйәҙе» битенән алынған