Шадринск өйәҙе

Шадринский өйәҙе — 1781—1923 йылдарҙа Рәсәй Империяһының Пермь губернаһы һәм РСФСР-ҙың Екатеринбург губернаһы составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Шадринск.

Географияһы

Шадринский өйәҙе Пермь губернаһының урал арты көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Өйәҙ майҙаны 18 035,6 км² (15 847,1 кв. саҡрым йәки 1 650 792 дисәтинә) тәшкил итә, шуның 735,78165 км² (646,5 кв. саҡрым йәки 67346 дисәтинә) майҙанын күлдәр биләй. Исәт йылғаһы өйәҙҙе ике өлөшкә бүлә: йылғаның уң яры (көнбайыш һәм көньяҡ һыҙаттары) өйәҙ биләмәһе Силәбе һәм Екатеринбург өйәҙҙәренең дауамы булып хеҙмәт иткән кеүек, ул — тигеҙ, урманһыҙ, ҡара тупраҡлы һәм бик күп күлдәр менән ҡапланған; Исәт йылғаһының һул яғында ҡара тупраҡ араһындағы ҡомло урындар ылыҫ урманы менән ҡапланған; бында күлдәр аҙ. Шадринский өйәҙендә урмандар бөтөн майҙандың 14 % биләй — ул губернаның аҙ урманлы өйәҙҙәренең береһе.

Шадринский өйәҙе территорияһы  Тобол йылғаһы бассейнына ҡарай, уның ҡушылдығы Исәт өйәҙ биләмәһе буйлап 139 км (130 саҡрым) арауығында аға, уға  Теча, Барнёвка, Мейәс (түбәнге ағымы өйәҙгә ҡарай)  йылғалары ҡоя һ.б. Күлдәр — 309, шуларҙың 47-һе балыҡҡа бай; әһәмиәтле күлдәр: Маян — 151 км² (133 кв. саҡрым), Уйылға — 94 км² (83 кв. саҡрым), Аҙыкүл — 75 км² (66 кв. саҡрым), Тышка — 33 км² (29 кв. саҡрым) һәм Коклан — 32 км² (28 кв. саҡрым); өйәҙҙең сиректән артыҡ тораҡтары күл буйҙарына урынлашҡан.

Халҡы

Шадринск ҡалаһында Спас-Преображенский Соборы. С. М. Прокудин-Горский фотоһы, 1910 йыл.

1897 йылда 319 286 кеше (153 941 ир-ат һәм 165 345 ҡатын-ҡыҙ), шуларҙың 15 877  Шадринск (11 686) һәм  Далматов ҡалаларында (4 191) һәм 303 409 — өйәҙ тораҡтарында йәшәгән. Халыҡтың күпселеге — урыҫтар; башҡа халыҡтар (бөтөн халыҡтың 10%) — барыһы ла тиерлек башҡорттар. Халыҡтың 85 % православныйҙар, иҫке тәртип православиеһы (старообрядцы) — 5 %, мосолмандар — 10 %.

Өйәҙ халҡының тығыҙлығы 1 км² - ға (квадрат саҡрымға 21 кеше) 18,5 кеше. Пермь губернаһында был өйәҙҙән дә тығыҙыраҡ йәшәгән бер өйәҙ -  2 ҡалаһы һәм 420 тораҡ пункты булған Оханский өйәҙе (кв. саҡрымға 21,5 кеше) бар. Халыҡ һаны 2 меңдән артҡан тораҡ пункттар күп.

Тарихы

Өйәҙ 1781 йылдың 27 ғинуарында Пермь наместничествоһының  Екатеринбург өлкәһе составында барлыҡҡа килгән. 1796 йылдың 12 декабренән Пермь губернаһы составында, өйәҙгә шулай уҡ  бөтөрөлгән Далматовский  өйәҙе территорияһы ла индерелгән. 1919 йылдың 15 июлендәөйәҙ выделен из состава Пермской губернии во вновь образованную Екатеринбургскую губернию.

3 ноября 1923 года уезд был ликвидирован, его территория вошла в состав Шадринского округа Уральской области.

Административ бүленеш 

В 1913 году в состав уезда входило 49 волостей:

Аминевская, Бакланская, Барневская, Басмановская, Батуринская, Бродоколмакская, Бугаевская, Буринская, Буткинская, Беликульская, Белоярская, Верхтеченская, Водениковская, Вознесенская, Галкинская, Далматовская — г. Далматов, Замараевская,

Иванищевская, Канашская, Каргапольская, Кизылбаевская, Кондинская — с. Кондинское, Красномыльская, Крестовская, Кривская, Крутихинская, Макаровская, Макарьевская, Мехонская, Николаевская, Ново-Петропавловская, Ольховская, Осиновская, Першинская,

Песковская, Песчанская, Петропавловская, Смолинская, Сугоякская, Сухринская, Теченско-Башкирская — д. Мюслюмова Теченско-Русская — с. Теченское Тюляковская, Уксянская — с. Уксянское, Усть-Багарякская — д. Нижняя, Усть-Карабольская, Усть-Миасская Широковская, Яутлинская.

Экономика

Земли уезда принадлежали: крестьянам в наделе — 13 021,67 км² (1 191 871 десятина), частным собственникам — 63,15 км² (5 780 десятин), казне — 4 074,70 км² (372 957 десятин), различным учреждениям — 91,59 км² (8 383 десятины); всего 17 251,11 км² (1 578 991 десятина). По угодьям (земские данные) земли Шадринского уезда распределяются так: усадебных — 231,35 км² (21 175 десятин), пахотных — 5 703,04 км² (521 999 десятин), лугов и сенокосов — 2 523,96 км² (231 018 десятин), лесов — 2 584,17 км² (236 529 десятин), прочих удобных земель не обрабатываемых — 4 004,47 км² (366 528 десятин), всего удобных — 15 047,00 км² (1 377 249 десятин); остальные — неудобные. Пашня почти вся принадлежит крестьянам, большая часть лесов — казне. Шадринский уезд, благодаря хорошей почве, принадлежит к земледельческим местностям Пермской губернии. Главнейшие культивируемые в уезде хлеба — яровая пшеница и овёс, затем озимая и яровая рожь; в среднем собирается пшеницы около 163,8 тыс. тонн (10 млн. пудов), овса — свыше 81,9 тыс. т. (5 млн. пудов), ржи — до 16,4 тыс. т. (1 млн. пудов). Избыток хлеба частью перерабатывается на винокуренном заводе в Шадринске, но большей частью вывозится за пределы уезда в зерне. Вследствие отсутствия удобрения, почвенные богатства Шадринского уезда истощались; в нём произошёл ряд неурожаев, сильно подорвавших крестьянское хозяйство. В 1899 году лошадей было 154 057, крупного рогатого скота 1 215 101 голова, овец 1 319 825, коз 22 368, свиней 220 015. Жители приозёрных селений занимаются рыболовством.

Были развиты кустарные промыслы, особенно кожевенный, сапожный, скорняжный и овчинный. Из фабрик и заводов более значительны мукомольни. Торговля развита, особенно ярмарочная; всего значительнее Крестовско-Ивановская ярмарка в селе Ивановском (в 27 верстах от города Шадринска), на которую в 1900 году привезено было товаров (меха, чай, мануфактура и др.) на 3 712 000 руб., продано на 3 209 000 руб.; во время ярмарки (1 июля — 1 сентября) в селе Ивановском открывались отделения государственного банка и почтово-телеграфная контора; довольно бойкие ярмарки бывали в заштатном городе Далматове.

Местное самоуправление

Земских больниц 5 (2 в городах); врачей на земской службе 10. Школ начальных 89, из них 2 министерства народного просвещения (1 для иностранцев), 61 земских (4 для иностранцев-христиан) и 26 церковно-приходских. Бюджет уездного земства за 1900 год: доходы — 308 637 руб., расходы — 312 167 руб., в числе последних на земское управление — 19 710 руб., на народное образование — 77 817 руб., на медицину — 81 289 руб.

Һылтанмалар

• Шадринск // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)(урыҫ.)
• Старые карты Шадринского уезда
• Старые карты Долматовского (Далматовского) уезда
  Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге (1890—1907).