Википедия

Йыһанға осоу: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
тәржемә ителмәгән өлөшөн йәшерҙем
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
100 548 төҙәтеү
викилаштырыу, күренеште төҙәтеү, орфография, стилде төҙәтеү, аныҡлаштырыу, өҫтәмә мәғлүмәт
1 юл:
{{мөхәррирләү|Гүзәл Ситдиҡова|16 март 2016}}
[[Файл:Proton rocket launch.jpg|thumb|250px|Ракета йөрөтөүсе [[Протон (ракета-носитель)|Протон]] 2000 йылда орбитаға [[Международная космическая станция|МКС]] [[Звезда (модуль МКС)|Звезда]] модулен сығара.]]
 
'''Йыһанға осоу''' — был йыһанға йәки [[Йыһан киңлеге|йыһан]] аша сәфәр йәки транспортлау. [[Ер |Ер ]] менән йыһан араһында аныҡ ҡына сик юҡ, шуға күрә ул [[Халыҡ-ара авиация федерацияһы]] тарафынан Ер өҫтөнән 100  км бейеклектә билдәләнгән. Был бейеклектә [[''осоу аппараты]]'' аэродинамик көс ярҙамында хәрәкәт итә алһын өсөн [[Тәүге космик тиҙлек|''тәүге космик тиҙлек]]'' кәрәк<ref name="МАФ">{{cite web
| url = http://www.fai.org/astronautics/100km.asp
| title = Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics
11 юл:
| format =
| work =
| publisher = Рәсми сайт [[Халыҡ-ара авиация федерацияһы|Халыҡ-арафедерацияһының авиациярәсми федерацияһы]]сайты
| accessdate = 2010-12-26
| lang = en
26 юл:
| format =
| work =
| publisher = [[Мембрана (веб-сайт)|Мембрана]]
| accessdate = 2010-12-12
| lang =
32 юл:
| archiveurl = http://www.webcitation.org/618QQ63zS
| archivedate = 2011-08-22
}}</ref>, аэродинамиктан бигерәк был осошто [[Орбиталь йыһан осошо |орбиталь]] итә, <ref name="РИА Новости-Граница">{{cite web
| author = Андрей Кисляков
| authorlink =
41 юл:
| format =
| work =
| publisher = [[РИА Новости]]
| accessdate = 2010-09-04
| lang =
56 юл:
| format =
| work =
| publisher = [[Lenta.ru]]
| accessdate = 2010-09-04
| lang =
62 юл:
| archiveurl = http://www.webcitation.org/618QP8b6o
| archivedate = 2011-08-22
}}</ref>. Авиа- һәм йыһан осоштары араһындағы классик бүленеш йылдан-йыл юйыла бара, сөнки суборбиталь йыһан караптары һәм орбиталь осҡостар үҫеш ала.
 
== Тарихы ==
[[Ай|Айға]]ға осош тураһында күҙаллауҙар күптән йәшәп килһә лә, фәҡәт [[XX быуат]]та ғына, планетанан күтәрелеп китерлек тиҙләнеште тәьмин иткән ракета техникаһы барлыҡҡа килгәс, шундай мөмкинлек тыуа һәм берҙән-бер ысул булып ҡала.
 
=== Теоретик башланғыстар ===
[[Файл:Tsiolkovsky.jpg|thumb|300px|left|[[Циолковский, Константин Эдуардович|Константин Циолковский]]]]
Йыһанға осоштоң теоретик башланғыстарын беренсе булып урыҫ ғалимы Константин Циолковский өйрәнә башлаған һәм ракета двигателдәренең төп математик иҫәпләүҙәре нигеҙендә Циолковский формулаһын сығарған. Немец  Герман Оберт   1923 йылда шулай уҡ ракета техникаһының төп тигеҙләмәһен әҙерләй һәм күп быуынлы ракета концепцияһы ярҙамында теләгән орбитаға күберәк файҙалы йөк сығарыу мөмкинлеген һүрәтләй.
 
Тәүләп америкалы Роберт Годдард инженер һәм ғалим булараҡ телгән алынған. Ул 1910 йылда бәләкәй ракета двигателе эшләй.  1926 йылда ул беренсе тапҡыр шыйыҡ яғыулыҡлы ракета двигателен хәрәкәткә килтереүгә өлгәшә. Бынан алда Больцанонан астроном һәм ракета техникаһы пионеры   Макс Валье был өлкәлә йылдам ғына эшләп ала. Ул Европала беренсе булып шыйыҡ яғыулыҡ менән тәжрибәләр үткәрә һәм ракета двигателе ҡуйылған автомобиль эшләй, ул хәҙер немец музейында һаҡлана. Берлинда һынау үткәргән саҡта яныу камераһы шартлай һәм тимер киҫәге 35 йәшлек инженерҙы үлемесле яралай<sup>[5]</sup>.
 
Ракета эшләү нигеҙҙәрен өйрәнгән айырым кешеләрҙең тәжрибәһе 1930-сы йылдарға тиклем яңы технологияларға нигеҙ һала . Был эш тик хәрби ихтыяж һәм дәүләттән финанс бүлеү нигеҙендә генә үҫешә алған. Космонавтика үҫешенә Пенемюнденан  Вернер фон Браун иң ҙур өлөш индерә .  1934 йылда  Фау-2  ( күп совет һәм америка ракеталары өсөн өлгө) менән башлап 1969—1972  йылдарҙа Айға төшкән Сатурн-5-кә тиклем уның хеҙмәте.
 
Техник нигеҙҙәрҙән тыш йыһан механикаһы буйынса астрономик мәғлүмәттәр күбәйә бара һәм космосҡа осоуға алшарттар барлыҡҡа килә.
 
=== Армия һәм сәнәғәт ===
[[Файл:Ham the chimp (cropped).jpg|thumb|280px|44-месячный [[Хэм1961 (шимпанзе)|шимпанзейыл]]дың [[31 январяғинуар]]ында [[1961«Меркурий» год]]а,космик участвовавшийпрограммаһында вҡатнашҡан программе44 «[[Меркурийайлыҡ (космическая программа)|Меркурий]]»шимпанзе]]
Космик техника үҫешен башта немец рейхында ҡулланалар, унда яңы технология ярҙамында [[Версаль килешеүентыныслыҡ килешеүе]] урап үтергә мөмкинлек күрәләр. [[Икенсе донъя һуғышы]] башланғанға тиклем [[Пенемюнде|Пенемюнда]] [[Браун, Вернер фон|Вернер фон Браун]] етәкселегендә тикшеренеү һәм етештереү комплекстары барлыҡҡа килә, һәм [[«Фау-2]]<nowiki/>» ракетаһы эшләнә. Ул донъяла идара ителә торған беренсе ауыр ракета була һәм [[Лондон]] һәм [[Антверпен|АнтверпенғБельгия]]аның ҙурлығы буйынса икенсе булған Антверпен ҡалаһына ҡаршы ҡулланыла. Хәрби-иҡтисади яҡтан ҡарағанда сағыштырмаса мәргән был ракета төрө хаҡы менән емергес көсө тура килмәгәнлектән уңышлы тип һанала алмай. [[СССР]] менән [[АҠШ]]-тың хәрби стратегтары һәм сәйәсмәндәре ракета техникаһының ҡеүәтен күреп, Германиянан эшләнеше менән һыҙмаларын ғына түгел, етештереү серҙәрен дә алып сығалар. Икенсе донъя һуғышының һуңғы көндәренән үк был ике ил араһында космик уҙыш башлана һәм тиҫтәләрсә йылдарға һуҙыла. Һуғыштан һуң АҠШ-ҡа ла, СССР-ға ла тулыһынса эшләнгән ракеталар ҙа, етештереү ҡорамалдары ла, бик күп ғалимдар менән инженерҙар ҙа алып сығыла. Улар шул илдәрҙә тиҫтәләрсә йылдар дауам иткән ракета эшләү нигеҙҙәрен барлыҡҡа килтерәләр ({{lang-en|[[:en:|Operation Paperclip]]}})
 
=== Һалҡын һуғыш ваҡытында космик уҙыш ===
Һалҡын һуғыш ваҡытында йыһанға осоштар барыһынан да алда психологик баҫым өсөн һәм [[Пропаганда|пропаганда]] рәүешендә ҡулланыла. Мөһим хәрби әһәмиәтенән тыш улар ике көнәркәш илдең ҡеүәте һәм үҫеше күрһәткесенә әйләнә.
 
[[1957 год|1957йыл]] йылдыңдың октябрендәге [[Спутниковый кризис|«Спутник кризисы]]» ваҡытында америкаАмерика йәмғиәте [[СССР]]-ҙың тулыһынса технологик артта ҡалыуҙы юҡҡа сығарғанын аңлай. Шул мәлдән АҠШ [[Космонавтика|космонавтиканыкосмонавтика]]ны бар яҡлап үҫтерә һәм асыҡтан-асыҡ космоста ярыш башлай.
 
Совет космос программаһы күп йүнәлештәрҙә беренсе булып юл аса. [[Спутник-1|Спутник-1]] йыһанға осҡандан һуң бер ай үтеүгә тере йән эйәһен — - [[«Лайка (собака-космонавт)|Лайка]]» тигән этте осоралар . [[1961 год|1961 йылдыңйыл]]дың [[12 апреляапрель|12 апрелендә]] [[Гагарин, Юрий Алексеевич|Юрий Гагарин]] йыһанға оса һәм ерЕр шарын урап сыға. [[«Луна-2]]» һәм [[«Луна-9]] » [[1959 год|1959 йылдайыл]] да һәм [[1966 год|1966 йылдайыл]] да Айға төшә. АҠШ-та и президент [[Кеннеди, Джон Фицджеральд|Кеннеди]] ваҡытында быға ҡаршы Айға кеше идара иткән осош үткәреүгә көс һалалар, [[1969 год|1969 йылдыңйыл]]дың [[20 июляиюль|20 июлендә]] быны ярты миллиард тамашасы телевидение ашателевизорҙарынан күҙәтә.
 
Хотя гражданское ведомство космической программы [[NASA]] -ның космик программаһындағы граждандар ведомствоһы йәмғиәт иғтибарында торһа ла, уның төп йүнәлеше - — тулыһынса абруйлы хәрби проекттар менән эшләү. Яһалма ер юлдаштарының дүрттән өс өлөшө хәрби маҡсаттарҙа етештерелә. [[США|АҠШ]] [[1959 год|1959 йылданйыл]]дан [[Разведывательный спутник|''спутник-шпиондар]] '' етештерә, ә [[1960 год|1960 йылданйыл]] дан — [[Метеорологическийметео- спутник|метеоспутниктар]],һәм [[GPS|навигация]], шулай [[Спутник дальнегоуҡ обнаружения|алыҫтан күҙәтеү спутниктары]] эшләй.
 
[[СССР]] [[1960-е|1960-сы йылдарҙанйылдар]] ҙан йыһан караптарын тоташтырыу, оҙайлы осоштар, асыҡ йыһанға сығыу буйынса эш алып бара. АҠШ менән [[1975 год|1975 йылдайыл]] да хеҙмәттәшлек башлана һәм даими кешеләр ебәрелеп торған [[«Мир (орбитальная станция)|Мир]]» космик станцияһы ебәрелә..
 
=== Космонавтикала хеҙмәттәшлек һәм глобалләштереү ===
[[Файл:Mir sts89 big.jpg|thumb|300px|«[[Мир (космическая станция)|Мир]]» йыһан станцияһы]]
[[Файл:Space Shuttle Columbia launching.jpg|thumb|300px|Шаттл «[[Колумбия (шаттл)|Колумбия]]»]]
[[«Мир (космическая станция)|Мир]] » станцияһы эшләгән сағында уҡ [[Россия|Рәсәй]] һәм АҠШ араһында хеҙмәттәшлек көсәйә. . Мәҫәлән, [[«Спейс шаттл]]» иҫкергән станция менән тоташып, уның тотоноуғаэшләргә яраҡлы ваҡытын оҙайта.
 
Хеҙмәттәшлек Халыҡ-ара космик станция проектлауға килтерә. Шаттл шартлағандан һуң АҠШ уны файҙаланыуҙан баш тарта.
 
=== Әһәмиәтле ваҡиғалар ===
* [[1942 год|1942 йылдыңйыл]]дың [[3 октябряоктябрь|3 октябреоктябрендә]] :кеше [[эшләгән беренсе объект «Фау-2]] —[[Атмосфера» Земли|атмосфера]] сигенә (85 км) еткән, кеше эшләгән беренсе объектетә.
* [[1957 год|1957йыл]]дың [[4 октябряоктябрь|йылдың 4 октябреоктябрендә]]: [[Спутник-1|Спутник-1 - Ерҙең беренсе яһалма юлдашы]] «Спутник-1» осорола.
* [[1957 год|1957 йылдыңйыл]]дың [[3 ноябряноябрь|3 ноябре]]: [[«Спутник-2]]» — - [[«Лайка (собака-космонавт)|Лайка]].» тигән эт менән осҡан беренсе спутник .
* [[1959 год|1959йыл]] дың [[13 сентябрясентябрь|йылдың 13 сентябре]]: [[«Луна-2]] -» — Айға барып еткән беренсе спутник.
* [[1959 год|1959 йылдыңйыл]] дың [[7 октябряоктябрь|7 октябрендә]]: [[«Луна-3]]» [[Обратная сторона Луны|Айҙың күренмәгән яғын]] .фотоға төшөрә.
* [[1960 год|1960 йылдыңйыл]]дың [[19 августаавгуст|19 авгусында]]: [[«Спутник-5]] Ергә беренсе тапҡыр» ике тере йән эйәһе  — эттәр [[Белка и Стрелка|Белка һәм Стрелка]] менән Ергә беренсе тапҡыр әйләнеп ҡайта.
* [[1961 год|1961 йылдыңйыл]]дың [[12 апреляапрель|12 апреле]]: [[Гагарин, Юрий Алексеевич|Юрий Гагарин]] [[«Восток-1|Восток-1]] ер» юлдашындакарабында космосҡа осҡан беренсе кеше.
* [[1961 год|1961 йылдыңйыл]]дың [[5 мая|5 майымай]]ы: [[Шепард, Алан Бартлет|Алан Шепард]] — [[КосмическоеАмериканың пространство|йыһанға]] осҡан беренсе америкалывәкиле.
* [[1962 год|1962 йылдың 1йыл]]дың [[11 августаавгуст|111]]-[[12 августаавгуст|12 авгусы]]: [[Николаев, Андриян Григорьевич|Андриян Николаев]] — - [[«Восток-3]]<nowiki/>»- тә һәм [[Попович, Павел Романович|Павел Попович]] В[[«Восток-4|осток-4]] »-тә донъяла беренсе булып төркөмләп космосҡа осалароса.  6,5  км-ға аралыҡҡа яҡынаялар.
* [[1963 год|1963 йылдыңйыл]]дың [[16 июняиюнь|16 июне]]: [[Терешкова,«Восток-6» карабында йыһанға беренсе ҡатын-ҡыҙ Валентина Владимировна|Валентина Терешкова]] оса<ref>[https://news.mail.ru/foto/451187/663168/ йыһанғаФоторепортаж. осҡанПервая беренсеженщина ҡатын-ҡыҙв космосе. [[Восток«Mail.Ru» сайты]{{ref-6ru}}{{V|Восток-6]] спутнигында оса06|03|2017}}</ref>.
* [[1965 год|1965 йылдыңйыл]]дың [[18 марта|18 мартымарт]] ы: [[Леонов, Алексей Архипович|Алексей Леонов]] [[«Восход-2]]» карабынан беренсе булып асыҡ космосҡа сыға. Экипаж командиры  — [[Беляев, Павел Иванович|Павел Беляев]].
 
<!-- ТӘРЖЕМӘ ИТЕЛМӘГӘН
159 юл:
Орбитальные станции включают в себя лаборатории, модули для проживания, шлюзовые и технические отсеки. Станции требуют обеспечения топливом для подъема их орбиты, доставки различных грузов для поддержания работоспособности станции и обеспечения нужд экипажа. Из-за высоких цен на транспортировку топлива и прочих запасов на станцию, необходимо разработать такую систему жизнеобеспечения, которая в значительной степени допускала бы автономную работу по обслуживанию станции, то есть систему с полузамкнутым (в идеале- полностью замкнутым) циклом. Особенно больших успехов удалось достигнуть в регенерации [[Вода|воды]] и [[воздух]]а. Для смены экипажей используют обычные [[Космический аппарат|космические корабли]], для снабжения грузами, [[ракетное топливо|топливом]] и научным оборудованием используют грузовые космические корабли.
 
=== Транспорт йыһан карабы ===
{{Смотри также|Прогресс (КК)|ATV (космический корабль)|H-II Transfer Vehicle|Паром (межорбитальный буксир)}}
Чтобы [[Орбитальная станция|космические станции]] снабжать грузами и [[ракетное топливо|топливом]], используют космические корабли снабжения. Они могут базироваться на пилотируемой версии [[Космический аппарат|космических аппаратов]], как, например, российский [[Прогресс (КК)|Прогресс]]. Другие же сделаны специально для этой цели, как японский [[H-II Transfer Vehicle]].
 
=== Автоматик планета-ара станция ===
[[Файл:Entry.jpg|thumb|300px|left|[[Космический аппарат]] входит в [[Атмосфера|атмосферу]] [[Марс]]а, рисунок]]
{{Основная статья|Автоматическая межпланетная станция}}
178 юл:
=== Ергә ултырыу ===
{{Смотри также|Тепловая защита (космическая техника){{!}}Тепловая защита}}
При вхождении [[Космический аппарат|космического аппарата]] или [[Автоматическая межпланетная станция|автоматической межпланетной станции]] в атмосферу небесного тела, происходит торможение. При этом из-за трения, температура обшивки аппарата поднимается выше 1000 °C. У капсулы космического корабля применяется [[абляционная защита]], у [[Многоразовый транспортный космический корабль|многоразового транспортного космического корабля]], такого типа, как [[Спейс Шаттл]] или "«[[Буран (космический корабль)|Буран"»]], используют термоизоляционное покрытие в виде пористых плиток. Если атмосфера отсутствует, то [[Ракетный двигатель|ракетные двигатели]] должны снизить скорость до нуля, например, при посадке на [[Луна|Луну]]. Посадка осуществляется либо вертикально с работающими двигателями, либо горизонтально.
 
== Космик илдәр ==
191 юл:
 
=== АҠШ ===
История космонавтики [[США]] началась под давлением «[[Космическая гонка|Космической гонки]]» с официально подписанным актом «[[National Aeronautics and Space Act]]» президентом [[Эйзенхауэр, Дуайт Дэвид|Дуайтом Эйзенхауэром]] [[29 июля]] [[1958 год]]а, который предвидел образование [[НАСА]]. Новое ведомство начало свою работу [[1 октября]] [[1958 год]]а. В то время оно состояло из 4 лабораторий и около 8  000 сотрудников.
 
=== Бразилия ===
329 юл:
-=== Украина ===
 
== Коммерция нигеҙендәге һәм шәхси космонавтика ==
Первая область космонавтики, которая стала пригодна для коммерциализации, были [[спутниковая связь]] и [[DTH]]. Первым экспериментальным спутником связи был военный [[SCORE]]. Первым гражданским спутником связи был пассивный [[Эхо (программа)|Эхо]], а первым активным — [[Телстар]]. Пассивные спутники связи оказались непригодны для коммерческого использования. У [[Телстар]] оказалась низкая орбита, что делало нерациональным его использование. Поэтому системы на низких орбитах на западе заменялись [[Геостационарный спутник|геостационарными спутниками]]. Первым работающим, ещё экпериментальным, был [[Syncom 2]].
 
348 юл:
| archiveurl = http://www.webcitation.org/6787Tn0Cb
| archivedate = 2012-04-23
}}</ref>. В июле [[2005 год]]а разработчик [[Рутан, Бёрт|Бёрт Рутан]] основал свою собственную космическую компанию. С [[2009 год]]а компания [[Virgin Galactic]] должна была предлагать [[Суборбитальный космический полёт|суборбитальные полёты]] за 200  000 $.
* [[28 сентября]] [[2008 год]]а [[Фалькон (ракеты)|Фалькон]] в 1-й раз успешно вынес на 700-километровую орбиту полезный груз в 165 кг. Таким образом первая частная [[ракета-носитель]] стала [[Жидкостный ракетный двигатель|жидкотопливной]]. Ракету разрабатывает и эксплуатирует [[SpaceX]].
* [[30 ноября]] [[2009 год]]а осуществился первый успешный запуск [[Atea-1]] новозеландской фирмы [[Rocket Lab|Rocket Lab Ltd]]. Она должна была достигнуть высоты 120 км<ref name="NZAviation">{{cite web
395 юл:
| archiveurl = http://www.webcitation.org/6787Vm6PK
| archivedate = 2012-04-23
}}</ref> [[Virgin Galactic]] планирует предлагать суборбитальные коммерческие полёты за 200  000 $.
 
=== Лунная база ===
442 юл:
* {{Флаг|США}} [[Национальное управление США по аэронавтике и исследованию космического пространства]]
-->
 
== Әҙәбиәт ==
{{книга|автор=Левантовский В.И.|заглавие=Механика космического полета в элементарном изложении|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|место={{М}}|год=1980|страниц=512|издание=3-е изд}}
 
Меркулов И. А.  Полет ракет в мировое пространство. - — М.: Изд-во ДОСААФ, 1958. - — 88 с.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{Портал|Космонавтика}}
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Йыһанға_осоу» битенән алынған