Дондағы Ростовта һалдаттар синагогаһы: өлгөләр араһындағы айырма

'''Һалдаттар синагогаһы'''  — [[Дондағы Ростов|Дондағы Ростовта берҙән-бер синагога]]<ref name="evreirostov">{{cite web|url=http://www.evreirostov.ru/templates/articlecco_cdo/aid/1625053|title=Ростовская синагога|publisher=evreirostov.ru|accessdate=2013-08-24}}</ref>. Ул 1872 йылда төҙөлгән. Синагога  1905 йылда  йәһүдтәрҙе ҡырыу   менән бәйле яндырыла, ләкин 1913-19141913—1914 йылдарҙа уның бинаһы кире тергеҙелә. 1935 йылда синагогала ғибәҙәт ҡылыу тыйыла һәм бинаһы ябыла.  Бөйөк Ватан һуғышы  тамамланғас, ул  ҡабаттан  йәһүдтәр общинаһына <ref name="Малаховский">{{книга|автор=Малаховский Е. И.|заглавие=Храмы и культовые сооружения Ростова-на-Дону|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство «NB»|год=2006|страницы=165—166|isbn=5-98155-014-7}}</ref>  бирелә. Һалдаттар синагогаһы төбәк мәҙәни мираҫ объекты  әһәмиәтендәге статусҡа  эйә<ref name="donland">{{cite web|url=http://www.donland.ru/Default.aspx?pageid=78770|title=Ростов-на-Дону (объекты культурного наследия регионального значения)|publisher=Официальный портал Правительства Ростовской области|accessdate=2013-08-24}}</ref>.

[[1862 йылдайыл]]да отставкалағы йәһүд һалдаттары  Дондағы Ростовта йәһүд диндарҙары йәмғиәтен төҙөй. 1862 йылдың 31 майында Екатеринослава губерна идараһы был йәмғиәткә дини ихтыяждарын үтәү өсөн айырым бина тоторға рөхсәт бирә. Синагоганың проекты 1872 йылдың 4 июнендә Екатеринослава губерна идараһы тарафынан  раҫлана,   һәм шул уҡ йылда бинаһы төҙөлә. Ҡайһы бер мәғлүмәттәрҙән билдәле булыуынса, синагоганы   Ростовтың 1 гильдиялы  бай сауҙагәре, он тарттырыусы тирмән хужаһы Иосиф Маркович Елицер үҙ аҡсаһына төҙөткән.   Синагоганың архитекторы тип  Эрнст Эрнестович фон Шульман, ә төҙөлөштө етәкләүсеһе тип Моисей Леонтьевич Геронимус  фаразлана.

Синагогтың бинаһы бер-нисә тапҡыр киренән төҙөлә. [[1881 йылдыңйыл]]дың башында көнсығыш яҡлап уға  өс ҡатлы кирбес бина төкөтөп яһала һәм унда синагоганың Рухани идараһы урынлаштырыла.

Яңы бинаның проектын  Дондағы Ростов ҡалаһы архитекторы  В.  И.  Якунин тәҡдим итә, ә алдағы төп бинаны төҙөтөүсө уны ғәмәлгә ашыра .

[[1891 йылдайыл]]да синагоганың  көньяҡ диуарына  ике ҡатлы төкөтмә төҙөйҙәр. Уның беренсе ҡатындағы училищелағы ярлы һалдаттарҙың балаларына белем бирһәләр, икенсе ҡатта  —  дингә уҡыталар.

Әлеге төкөтмәнең проекты 1890 йылдың 17 майында Дон ғәскәре өлкәһенең Өлкә идаралығындағы төҙөлөш бүлеге тарафынан хуплана. Проекттың авторы — -  ҡала архитекторы  Н.  А.  Дорошенко, ә төҙөүсөһө - — уның   туғандары А . М. йәки И . М. Геронимусов<ref>{{Cite web|title=Синагоги Ростова-на-Дону Иудейские молитвенные дома Еврейские храмы Ростов-на-Дону История 19 век|url=http://www.donvrem.dspl.ru/Files/article/m8/2/art.aspx?art_id=173|publisher=www.donvrem.dspl.ru|accessdate=2017-02-12}}</ref>.

Синагога 1905 йылда, йәһүдтәрҙе ҡырыу  сәйәсәте осоронда, янғындан етди зыян күрә.

Бина бары тик  1913-19141913—1914 йылдарҙа, төҙөлөш өсөн кәрәкле мөмкинлектәр тупланғас ҡына, тергеҙелә. Реконструкция проекты авторы - — Петербург архитекторы, Император археология институтының  профессоры һәм   архитекторҙар йәмғиәтенең сәркәтибе  Яков Германович Гевирц була. 

Я.  Г.  Гевирц ябай архитектор ғына булмаған,  уның   синагогаларҙы проектлаштырыу буйынса махсуслашҡан рәссам-архитектор икәнлеге билдәле. 1907 йылда  ул ул Санкт-Петербургта Преображенский йәһүд зыяратының синагогаһы  һәм ғибәҙәтханаһын проектлау конкурсында беренсе урынды яулай. 1909 йылда Харьков синагогаһы проектын булдырғаны өсөн уға беренсе премия тапшырыла.

Нәфис биҙәү эштәре тамамланғандан  һуң, 1914 йылдың  29 мартында,    [[Песах]]  байрамында Һалдаттар синагогаһында ғибәҙәт ҡылыу тергеҙелә.

 1935 йылдың көҙөндә Һалдаттар синагогаһы хосусилаштырылып,  ғибәҙәт ҡылырға рөхсәт туҡтатылғас,  унда Горместпромдың химия фабрикаһы  һәм "«Комсомолец"» радиозаводы цехтары урынлаштырыла.  Һуғыш башланғас, әлеге предприятиелар  ҡаланан эвакуациялана.

1943 йылда  ҡала азат ителгәс,  һуғышҡа тиклемге фабрика кире тергеҙелмәй.  Йәһүд йәмғиәте,  ҙур тырышлыҡтар менән бинаны яңынан төҙөкләндереп, үҙ ҡулына ала. Синагоганы тергеҙеүҙә аҡсалата йә башҡа ярҙам күрһәтеүсе ростов йәһүдтәре  эштән ебәрелеү, ҡаланан ҡыуылыу, ҡулға алыныу кеүек язаларға дусар ителә.