Башҡорт ғәскәре (1917—1919): өлгөләр араһындағы айырма

[[Башҡорт Хөкүмәте]] илдең көнсығышында большевиктарға ҡаршы үҙәктәр — Ваҡытлыса Себер хөкүмәте, Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты (Комуч), Ырымбур казактар ғәсҡәреғәскәре һәм башҡалар менән бәйләнештәр булдыра. [[1918]] йылдың 15—17 майында Кустанайҙа башҡорт һәм ҡаҙаҡ милли хәрәкәттәре вәкилдәренең кәңәшмәһе булып үтә. Кәңәшмәлә берҙәмлектә контрреволюцион көрәште ойоштороу тураһында фекер алышыу була.

1918 йылдың йәйендә Башҡортостан Хөкүмәте ашығыс рәүештә башҡорт армияһына дөйөм мобилизация иғлан итә. Мобилизацияның һәм уның структураһының формалаштырыуын тиҙләтеү маҡсатында Башҡорт Үҙәк Шуроһы янында 1918 йылдың 8 июнендә ғәсҡәрҙеңғәскәрҙең штабы — Башҡорт хәрби советы, шулай уҡ кантон хәрби начальниктарының идаралығы булдырыла.

1918 йылдың 11 октябрендә Башҡортостан Хөкүмәте Башҡорт ғәсҡәриғәскәри идаралығы тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуя. Идаралыҡ Башҡорт ғәсҡәренеңғәскәренең ойоштороуы һәм ҡоролошо менән шөғөлләнә. Шулай уҡ уның ҡарамағына офицер составы һәм финанс ресурстары бирелә. Идаралыҡ административ хөкөм, мобилизация һәм хужалыҡ бүлектәренән тора. Башҡорт айырым корпусының штабы иғлан ителә, ә Башҡорт хәрби советы кәңәшмә органы булараҡ республика хөкүмәте янында ҡалдырыла<ref>[http://guides.rusarchives.ru/browse/gbfond.html?bid=122&fund_id=438668 Войсковое хакимлығы Хөкүмәте Башҡурдистан]</ref>.

Башҡорт хәрби советының рәйесе һәм ҒәсҡәриҒәскәри идаралыҡтың начальнигы, Башҡортостан Хөкүмәтенең ағзаһы, хәрби бүлектең мөдире була.

ҒәсҡәрҒәскәр регуляр булмаған отрядтарҙан һәм регуляр пехота һәм кавалериия полктарынан тора. 1918 йылдың июленән Башҡорт ғәсҡәреғәскәре составына 4 Башҡорт пехота полкы һәм Башҡорт кавалерия полкы инә, артабан улар, 1918 йылдың сентябрендә, биш полктан торған [[Башҡорт айырым корпусы|Башҡорт айырым корпусҡа]] инәләр. Уның беренсе командующийы булып генерал-майор [[Ишбулатов Хәжиәхмәт Исхаҡ улы|Х.]] [[Ишбулатов Хәжиәхмәт Исхаҡ улы|И.]] [[Ишбулатов Хәжиәхмәт Исхаҡ улы|Ишбулатов]] тәғәйенләнә.

Ю. Ю. Бикбов рәйеслеге аҫтындағы [[Кесе Ҡоролтай]] Себер хөкүмәте менән килешеү төҙәтөҙөй.

Башҡорт Корпусы хәрби — оператив яҡтан Аҡ армияның берҙәм командованиеһына буйһонған хәлдә була. Башҡорт ғәсҡәренеңғәскәренең иҫәбе аҙаҡҡы 5 ай эсендә 10 меңгә барып етә һәм артабан, алыштарҙағы юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, һаман арта бара.

Бик күп мөһим саралар менән бер рәттән, хәрби символиканың булдырыуына айырым иғтибар бүленә. 1918 йылдың 13 июлендә Башҡорт хәрби советы башҡорт частәре өсөн берҙәм форма кейеме эшләп сығарыу буйынса Комиссия тәғәйенләнеүе тураһында фарман сығара<nowiki>:</nowiki> <blockquote class="">«Башҡорт ғәсҡәреғәскәре частәренеңчастарының формаһын уйлап сығарыу өсөн 2-се Башҡорт дивизияһының Штаб начальнигы подполковник Емельянов рәйеслеге аҫтында, ағзалары Башҡорт Хәрби советы өлкән адъютанты поручик Мухлио, Мобилизация бүлеге мөдире, прапорщик Тереғолов һәм Хәрби Советы ағзаһы Мағазов составында комиссия ағымдағы йылдың 13 июль көнөнә билдәләнә».</blockquote>1918 йылдың октябрендә [[Башҡорт айырым корпусы|Башҡорт айырым корпус]] Башҡорт айырым уҡсылар дивизияһына үҙгәртеп ҡорола, ә 1919 йылдың ғинуарында — [[Башҡорт корпусы]]на.

А. В. Колчак Рәсәйҙең Юғары Хакимы булып алғас, милли автономияларҙың ниндәй булһа ла сағылыштарына тиклем таныуҙан баш тарта. Был шарттарҙа Башҡорт Хөкүмәте Совет власы вәкилдәре менән һөйләшеүҙәр башлай һәм 1919 йылдың февраль айында Башҡорт ҒәсҡәренеңҒәскәренең һәм Башҡортостандың Совет власы яғына күсеүе хаҡында уның ҡарары сыға. Бынан һуң башҡорт частәренеңчастарының һәм Ҡыҙыл Армияның аҡтарға ҡаршы берҙәмлектәге хәрби ғәмәлдәре башлана.

1919 йылдың 21 февралендә [[Темәс]] ауылында[[Бөтә Башҡорт хәрби съезы| I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]] уҙа. Унда ҡатнашҡан [[Башҡорт Хөкүмәте]] ағзалары һәм башҡорт полтарынан эскадрон һәм роталар дөйөм йыйылыштарында һайланған 92 делегат ҡатнаша. Үҙенең сығышында [[Ҡарамышев Гәрәй Батыргәрәй улы|Гәрәй Ҡарамышев]] түбәндәгеләрҙе әйтә<ref><span class="citation">''В. Г. Азнагулов, Хәмитова З. Г.''&#x20;[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf Башҡортостанда Парламентаризм: тарих һәм хәҙерге заман].&#x20;— Өфө: ГРИ «Башҡортостан», 2005.&#x20;— 304&#x20;с.</span></ref>:<blockquote class="">«Башҡорттар күп мәртәбә ҡулдарына ҡорал тотоп үҙ азатлығы өсөн көрәштеләр, һәм урыҫ тарихсылары башҡорттарҙың һәр ошондай сығышын „бола“ („бунт“) тип исемләүендә уларҙың ғәйебе юҡ. ҮҙбилдәләнешҮҙбилдәләнеше өсөн ошо аҙаҡҡы ынтылыштары иҫәп буйынса 88-се „бола“ булып тора».</blockquote>I Бөтә Башҡорт хәрби съезы Башҡорт ғәсҡәренеңғәскәренең һәм бөтә Башҡортостандың Совет власы яғына күсеүен рәсми рәүештә нығыта. Уның һөҙөмтәләре буйынса республиканың беренсе совет хөкүмәте — [[Башҡортостандың Хәрби - революцион комитеты|Башҡорт революцион Комитеты —]] булдырыла.

РККА -ның 1-се армия командованиеһының күсеү шарттарын боҙоуы һәм репрессияларҙың күбәйеүе, башҡорттарҙыңбашҡорттарҙы Колчактың Урыҫ армияһы составына (1-се Башҡорт уҡсылар полкының 2-се батальоны, һәм 2-се Башҡорт кавалерия полкының 3-сө эскадроны) алып килә. Совет командованиеһының шәхси хәүефһеҙлек вәғәҙә итеүенән һуң уларҙың бер өлөшө кире ҡайта һәм Башҡорт айырым кавалерия бригадаһынының ([[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]] һәм башҡаларҙың отрядтары) төп рәттәренә инә. Башҡорт ғәсҡәренеңғәскәренең ике мең элекке хәрбиҙәре (лидерҙары — [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|Мөхәммәт-Ғәбделхәй Ҡорбанғәлиев]] һәм [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Галимйән Таған]]) 1920—1922 йылдарҙа Алыҫ Көнсығышта аҡ эмиграцияға ҡушылалар.

[[Файл:Приказ№70.jpg|мини|313x313пкс|Башҡорт ғәсҡәренеңғәскәренең РККА яғына күсеүе тураһында 70-се һанлы фарманы (16.02.1919й.)]]

{{начало цитаты}}3) Башҡорт ғәсҡәрҙәреғәскәрҙәре Совет ғәсҡәрҙәренәғәскәрҙәренә ҡаршы хәрби ғәмәлдәрҙе кисекмәҫтән туҡтаталар һәм үҙ ҡоралын Колчак — Дутовҡа һәм Совет Рәсәйенең башҡа дошмандарына ҡаршы боралар, Совет командованиеһының күрһәтмәләренә буйһоналар йәки Совет Рәсәй ғәсҡәрҙәреғәскәрҙәре биләгән территорияһына күсәләр; шул уҡ ваҡытта бындай осраҡтарҙа Совет армияһы командованиеһы күрһәткән районға күсеү тураһында артабан тулыһынса уртаҡ фекергә килешкәнгә тиклем, башҡорт хөкүмәте армия буйынса тейешле фарман сығара.

4) Башҡорт хөкүмәте кисекмәҫтән башҡорт халҡына һәм ғәсҡәрҙәргәғәскәрҙәргә Совет республикаһына ҡаршы көрәште туҡтатыу тураһында өндәмәләр сығара.

6) Һуңғы Килешеү Мәскәүҙә төҙөлөргә тейеш һәм Башҡорт хөкүмәте үҙенең тулы хоҡуҡлы вәкилдәрен Мәскәүгә ебәрә. Имза ҡуйҙылар: Көнсығыш фронтының Революцион Хәрби Советы — Смилга, Гусев, Каменев. Башҡорт хөкүмәте рәйесе Кулаев. Башҡорт өлкә Советы ағзаһы Халиков. Башҡорт ғәсҡәрҙәреғәскәрҙәре командующийы адьютанты Бикбауов.

Башҡорт ғәсҡәрҙәреғәсҡккәрҙәре командующийы — Вәлидов.

Башҡорт ғәсҡәрҙәреғәскәрҙәре Штаб начальнигы Ильяс Алкин.

Комбриг [[Мортазин Муса Лот улы |Муса Мортазин]] фекеренсә, Ҡыҙыл Армия яғына күскәндән һуң Башҡорт ғәсҡәреғәскәре Совет Армияһының артабанғы стратегик уңыштарына бик мөһим көс һалды.

Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссары И. В. Сталин башҡорт ғәсҡәрҙәренғәскәрҙәрен ошолай һүрәтләй<ref>Мортазин М. Л. Башҡортостан һәм башҡорт ғәсҡәрҙәреғәскәрҙәре " Гражданлыҡ һуғыш — М.: «КЕШЕ», 2007, — 208 менән</ref>: <blockquote class="">«Һеҙҙең ғәсҡәрғәскәр Дутов һәм Колчакка ҡаршы ҡаһармандарса һуғыша.<div>Башҡорт халҡы иҫәп буйынса 2 миллионға етә, һәм ул Рәсәйҙәге революция ҡаҙаныштарын яҡлау һәм бөтә донъяға таратыу өсөн йөҙ меңлек дисциплиналы, идеяға һәм үҙҙәренең юлбашсыларына тоғро булған армия бирәсәк…</div><div> Уңыштың иң мөһим шарты — ситтән тағыу түгел, ә халыҡтың үҙенең һәм эшсе интеллигенцияның башланғысын йәлеп итеү».</div></blockquote> [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|Үҙәк Совет власы менән Башҡорт Хөкүмәте араһындағы Совет Автономиялы Башҡортостан тураһындағы Килешеү]]<nowiki/>ҙең IX һәм X параграфтарында «Рәсәй һәм донъя контрреволюцияһы менән көрәш алып барыу маҡсатында» айырым Башҡорт армияһын булдырыу ҡаралған була.