Башҡорт аш-һыуы: өлгөләр араһындағы айырма

'''Башҡорт аш-һыуы''' ({{lang-ba|башҡорт аш-һыуы}}) — [[башҡорттар]]ҙың традицион аш-һыуы. Халыҡтың йәшәү рәүеше башҡорттарҙың үҙенсәлекле мәҙәниәтен, йолаларын һәм аш-һыуын формалаштырған: ауылдарҙа ҡышлау һәм йәйләүҙәрҙә күсмә тормош алып барыу рационды һәм аш-һыу әҙерләүҙе төрлөләндереү мөмкинлеге биргән.

Башҡорт ашамлыҡтары классик тәмләткестәрҙе аҙ һанда ҡулланыу менән айырыла: тик ҡара һәм ҡыҙыл борос ҡулланыла. Башҡорт ашамлыҡтарының үҙенсәлеге булып эҫе ашамлыҡтарҙа ла, закускаларҙа ла итте күп файҙаланыу тора. Башҡорттарҙың ат колбасаһын «ҡаҙы-ҡарта ҡаҙыҡаҙыһын»һын һәм ат майын яратыуы айырым иғтибарға лайыҡ: башҡорттар ат итен[[ит]]ен, ҡалын май киҫәктәре һәм, майлы аш тәьҫирен нейтралләштергән әсе [[ҡорот]] (әсетелгән һөт продукты) һалынған һурпа ҡушып, ашарға яраталарярата.

Күсмә тормош рәүеше оҙаҡ һаҡларға яраҡлы аҙыҡтарҙың киң рәтен формалаштырыуға килтергән. Башҡорт милли аштарының төп массаһын бешерелгән, киптерелгән һәм ҡаҡланған йылҡы ите, ҡуй ите, һөт продукттары, киптерелгән еләк, киптерелгән бөртөклөләр, [[башҡорт балы]] тәшкил иткән. Был ашамлыҡтарҙың миҫалы булып ҡаҙы-ҡарта ҡаҙы (йылҡы колбасаһы), баҫтырма (ҡаҡланған ит) (вяленое мясо) тәла, шулай уҡ ([[ҡаҡ)]], [[ҡымыҙ]], сейәле hары май (вишня в топленом масле), [[муйыл майы]] (черемуховое масло), ҡорот (ҡоро ҡорот), [[эремсек]] һәм [[айран]] тора — был ашамлыҡтарҙың бөтөнөһө лә йәйге эҫелә лә сағыштырмаса яҡшы һаҡлана һәм уларҙы юлға алыуы уңайлы. Ҡымыҙ тап юлда әҙерләнә тип иҫәпләнә — бейә һөтө һалынған һауыт эйәргә бәйләнгән һәм һабала көнө буйына сайҡалып йөрөтөлгән.

[[Айран]], буҙа, ҡаҙы, ҡатлама, [[ҡымыҙ]], [[манты]], [[өйрә]], [[ыумас ашы]] һәм башҡа бик күп ашамлыҡ төрҙәре [[Урал тауҙарынантауҙары]]нан Алыҫ Көнсығышҡа саҡлы биләмәләрҙә йәшәгән күп халыҡтарҙың милли ашамлығы тип һанала.

Башҡорттарҙа киң таралған (популяр) һүҙбәйләнеш бар — «[[сәй]] эсеү». Ошо һүҙҙәр [[бәлеш]] (баландан, кишерҙән, йомортҡа менән һуғандан), йыуаса, бешерелгән ит, ҡаҙылыҡ (колбаса), муйыл майы бәрәмәсе (ватрушка), ҡаймаҡ, ҡайнатма (варенье) менән, баллап, хужабикәнең ниндәй тәмлекәсе бар, шулар менән сәй эсергә саҡырыуҙы аңлата. «Сәй эсеү» башҡорттарҙа «еңелсә тамаҡ ялғауялғауҙы»ҙы аңлата — һис шикһеҙ, бындай «сәй» туҡлыҡлылығы буйынса иртәнге ашты ла, төшкө ашты ла алмаштыра ала. Әгәр Башҡортостанда кемдер, иртәнән тик сәй генә эстем ти икән, тимәк, ул тейешенсә (туйырлыҡ) ашап алған.

Башҡорттар сәйҙе гел һөт менән эсәләр: ҡунаҡтарҙан һөт һалырға кәрәк-кәрәкмәгәнлеген дә һорап тормай, сәйҙәренә һөт һалып һыйлайҙар. Сәйгә һөт өҫтәү традицияһы шул тиклем күптәнге, хатта ҡайһы бер региондарҙа, һөттө, сәйҙе яһар алдынанмы әллә һуңынан һалыу дөрөҫмө, тигән бәхәстәр килеп сыҡҡылай. Ҡайһы бер кешеләр сәйгә һөттө аҙ ғына тамыҙыу яҡлы, ә бәғзе кешеләр сәйҙе ағартҡансы һөт һалып эсәләр.

Хәҙерге заман башҡорт ашамлыҡтары, аҙыҡ-түлек (продукт) ассортиментын һәм сервировкаһын төрлөләндереп, традицион башҡорт аш-һыуының (кухня) үҙенсәлектәрен һаҡлап ҡалған һәм уға өҫтәмәләр индергән. Хәҙерге заман ашамлыҡтары мул һәм бик бай, төрлө булыуына ҡарамаҫтан, башҡорт аш-һыуы араһында һәм байрам өҫтәлендә традицион ашамлыҡтар айырым урын биләй. Башҡорттарҙың бер байрам табыны ла бишбармаҡһыҙ, ҡаҙыһыҙ, һурпаһыҙ, бүккәнһеҙ йә [[сәк-сәкһеҙсәк]]һеҙ үтмәй.