Википедия

Монгол теле: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеү
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
 
35 юл:
== Тарихи монгол телдәре ==
Киңерәк итеп алғанда «монгол теле» төшөнсәһе географик яҡтан ғына түгел, тарихи йәһәттән дә ҙур урын ала, уға XII быуатҡа тиклемге һәм XIII—XVII быуаттар арауығындағы барлыҡ монгол ырыу-ҡәбиләләре файҙаланған дөйөм монгол теле лә инә. Яҙма телдә боронғо (XIII—XV бб.), классикаға тиклемге (XV—XVII бб.) һәм классик (XVII—XX б. башы) этаптар инә. «Боронғо монгол теле» һәм «урта монгол теле» төшөнсәһе XIII быуатҡа һәм ярашлы рәүештә XIII—XV бб. ҡарата ҡулланыла.
Боронғо монгол теле яҙмаһы бөгөнгә мәғлүм булған барса диалекттарҙан күпкә алда барлыҡҡа килгәндер тип фаразлайҙар. Шуға күрә монгол телдәрен тарих киҫелешендә сағыштырып өйрәнгәндә кәрәк тип табалар.
Яҙма тел тел тарихын 3 киҫемгә бүләләр: боронғо (XIII—[[XV б.]], классик телгә тиклемге (XV—XVII бб.), классик (XVII  — [[XX быуат]]башы).
Йыш осраған "«боронғо монгол теле"» һәм "«урта монгол теле"» тигән терминдар һөйләштәргә бүленгән булһа ла, монгол ҡәбиләләренең ярашлы рәүештә XIII быуат һәм XIII—XV бб. ҡулланылған дөйөм телен билдәләү өсөн ҡулланыла.
 
XVII быуаттан [[Зая-Пандита|Зая-Пандита]] тарафынан ойрат диалекттарына яраҡлаштырылыуы һәм ойрат әҙәби телен барлыҡҡа килтерелеүе сәбәпле аныҡ яҙма ([[тодо-бичиг]]) ҡабул ителә. Классик боронғо монгол яҙмаһы монгол төбәктәренең көнсығыш яғында - — [[Халха (регион)|ХалхаХалхала]]ла (тышҡы Монголия) һәм [[Эске Монголия|Эске Монголия]]ла ҡулланыла башлай; Рәсәй империяһында ҡалған [[бурят|буряттарҙа]] яйлап боронғо яҙма монгол теленең урындағы тармағы барлыҡҡа килә.
 
Эске Монголияла боронғо яҙма тел әлегәсә ҡулланыла. Бурятияла башта латин ( 1931), һуңғараҡ кириллица нигеҙендә алфавит булдырыла ( 1939); МХР-ҙа кирилл алфавиты 1945 йылда ҡабул ителә; унда яңы әҙәби телдәр барлыҡҡа килә. Коммунистик ҡоролош бөткәндән һуң Монголияла, бер тиклем Бурятияла ла иҫке яҙма телгә ҡыҙыҡһыныу арта; уны уҡытыу киң йәйелдерелә.
 
XIII—XIV быуаттарҙа ҡулланылған һынташтар теле — - "«дүрткел яҙма" » ҡайҙы саҡ структура үҙенсәлектәре арҡаһында киң мәғәнәлә ҡулланылған монгол теленең айырым бер төрө булараҡ өйрәнелә.
 
== Монгол теле һәм кириллица ==
375 юл:
 
== Монгол һәм башҡорт телдәрендә уртаҡлыҡ ==
Монгол теле лә, [[төрки телдәр]] кеүек үк, алтай телдәре ҙур ғаиләһенә инә. Шуға күрә [[башҡорт теле]] менән уртаҡлыҡтар байтаҡ. Был грамматикала, лексикала һ. б. сағыла. Саҡ ҡына фонетик айырма йә бөтөнләй айырмаһыҙ һүҙмә-һүҙ тап килгән төшөнсәләр ҙә осрай. Мәҫәлән, мал-мал, малчин — малсы, мойл- — муйыл, баатарлаг- — батырлыҡ, маанаг — мәғәнәһеҙ, мэргэн — мәргән, баян — бай, буга — -болан (башҡортса «буға» — үгеҙ), будаа- — бутҡа, ярма; будаг- — буяу, бүүрал — сал (башҡортса бурыл һүҙенә яҡын); бэлэг — бүләк һ.б.
 
Әлеге көндә Википедия инкубаторында ҡыҫҡа монголса-башҡортса һүҙлек төҙөлөү өҫтөндә.
383 юл:
 
== Әҙәбиәт ==
* Большой академический монгольско-русский словарь, в 4 томах. Под ред.: А. Лувсандэндэв, Ц. Цэдэндамб, Г. Пюрбеев. Издательство: Academia, 2001-20042001—2004. ISBN 5-87444-047-X, 5-87444-141-7, 5-87444-143-3
* {{mn icon}} Amaržargal, B. 1988. ''BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu''. Ulaanbaatar: ŠUA.
* Apatóczky, Ákos Bertalan. 2005. On the problem of the subject markers of the Mongolian language. In Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng (eds.), ''Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué'' [The Mongolian studies in the new century : review and prospect]. Běijīng: Mínzú Chūbǎnshè. 334—343. ISBN 7-105-07208-3.
 
== һылтанмаларҺылтанмалар ==
* [http://in-yaz-book.ru/mongolian.shtml Монгольский язык. Бесплатная библиотека: самоучители, учебники, словари, разговорники, всех мировых языков.]{{ref-ru}}
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/10067-mongol-teld-re|Монгол телдәре|автор=[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}}
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Монгол_теле» битенән алынған